Наука и Религија

Клајв Стејпл Луис

„Се восхитувам на смелоста со која некои луѓе се нафаќаат да зборуваат за Бога. Упатувајќи ги своите зборовите кон оние што не веруваат во Бога, нивната прва грижа е да го докажат постоењето на Бог врз основа на природни појави... Вообразувајќи си дека, со такви зборови, на читателите целосно им го докажуваме нашето тврдење, всушност им даваме повод да сметаат дека доказите во нашата религија се мошне слаби... Чудно е што ниту еден од светите отци не ја користел природата како доказ за постоењето на Бога.

Б. Паскал, Мисли,  IV 242, 243.

Ако до пред неколку години, кога сè уште бев атеист, некој ме прашаше: „Зошто не веруваш во Бога?“, мојот одговор ќе гласеше приближно вака: „Погледнете ја Вселената во која живееме. Во најголем дел таа се состои од празен простор, потонат во темнина и незамисливо студен. Телата што се движат во тој простор се толку малубројни и мали во споредба со самиот простор што би било тешко, дури и во случај некое од тие тела да е густо населено со совршено среќни суштества, да се поверува дека животот и среќата се нешто повеќе од случаен резултат на силата којашто ја создала Вселената. Всушност, научниците сметаат дека мошне мал број сонца во Вселената – а, можеби, ниту едно друго освен нашето – имаат планети. Се чини дека дури и во нашиот Сончев систем само на Земјата има услови за живот. Самата Земја милиони години постоела без живот и, можеби, ќе постои уште милиони години откако животот на неа ќе исчезне. А и додека го има  што претставува животот? Тој е организиран на таков начин што сите негови форми можат да егзистираат единствено ако се јадат едни со други. Кај пониските форми на живот тој процес води просто до смрт, но кај повисоките се јавува нов квалитет, наречен сознание. Како резултат на сознанието, кај повисоките форми животот може да биде проследен и со болка. Човекот предизвикува болка додека се раѓа, живее предизвикувајќи болка и најчесто умира во болка. Кај него, најсложениот од сите созданија, се појавува уште еден квалитет, којшто го нарекуваме разум. Разумот му овозможува да ја предвиди сопствената болка, поради што на неа ì претходи силни душевни страдања, да ја предвиди, исто така, и својата смрт, макар што истовремено силно ја посакува бесмртноста. Разумот, исто така, им овозможува на луѓето, со помош на стотици остроумни пронајдоци, да предизвикуваат неспоредливо повеќе болка, одошто инаку би можеле да предизвикаат како еден на друг, така и на бесловесните суштества. Таа своја способност тие ја развиле до совршенство. Нивната историја во најголем дел е хроника на злосторства, војни, болести и терор, со само толкава доза среќа меѓу нив, доволна да почувствуваат (додека таа трае) измачувачки страв дека ќе ја изгубат, а кога веќе ќе ја изгубат – да продолжат да живеат со горчлива рана од спомените. Одвреме-навреме тие малку ќе ја подобрат својата состојба, и тогаш велиме дека се појавува нешто што го нарекуваме цивилизација. Сите цивилизации престанале или ќе престанат да постојат, но додека постојат, самите си предизвикуваат некакви свои особени страдања, коишто се доволни да се елиминираат сите оние олеснувања коишто подобрената состојба, можеби, во почетокот им ги донела на секојдневните болки на луѓето. Никој не би го оспорил фактот дека нашата цивилизација постапува на таков начин, и никој не се сомнева дека и таа, како и оние што ì претходеле, веројатно ќе престане да постои. Но, дури и да не е така, каква полза од тоа? Човечкиот род е проколнат. Проколнат е и секој род, којшто се јавува во кој било дел од Вселената, зашто, како што нè учат, таа кога и да е ќе се претвори во еднообразен бескрај на еднородна материја со ниска температура. Сите истории ќе завршат во небитие за да, на крајот, се покаже дека сиот живот претставувал само минлива и бесмислена гримаса на идиотското лице на вечната материја. Ако ме повикувате да поверувам дека сето тоа е дело на рацете на еден милостив и семоќен дух, можам да ви одговорам дека сите факти укажуваат токму на сротивното. Или зад Вселената не стои никаков дух, или тој дух не прави разлика меѓу доброто и злото, или, пак, самиот тој дух е зол“. 
Никогаш, дури ни на сон, не ми паднало на ум да си поставам едно прашање. Јас воопшто не забележував дека самата сила и леснотијата на песимистичките аргументи нè става пред безизлез. Ако Вселената е толку лоша, или, макар, само наполу толку лоша, зошто луѓето нејзиното создавање сепак Му го припишале на еден мудар и добар Создател? Навистина, луѓето се глупави, но сигурно не до тој степен. Директното преминување од црно кон бело, од лош цвет кон добар корен, од бесмислено дело кон безгранично мудар Творец, ја поразува нашата вообразба. Гледиштето за Вселената, таква каква што ни се открива преку искуството, никогаш не би можело да послужи како основа за каква било религија. Значи, за сето време мора да постоело нешто поради што постоела религијата, добиена од друг извор.
Би било погрешно да одговориме дека нашите предци биле прости и дека поради тоа имале пријатни илузии за природата, коишто, пак, со развојот на науката постепено се распрснувале. Во текот на вековите, кога било нормално да се верува, веќе биле познати и кошмарниот бескрај и страшната празнотија на Вселената. Во некои книги може да се прочита дека во средниот век луѓето имале претстава дека Земјата е рамна, и дека ѕвездите се релативно блиску до неа, но тоа е измислица. Уште Птоломеј рекол дека Земјата е бездимензионална математичка точка во однос на растојанието до неподвижните ѕвезди – растојание коешто еден популарен средновековен текст го проценува на сто осумдесет милиони километри. А во уште постари времиња, всушност од самиот почеток, кај луѓето постоело истото чувство на застрашувачка огромност, коешто произлегувало од очигледни примери. За предисторискиот човек блиската планина сигурно била доволно неопфатна, а непознатото и страшното – коешто ние денес треба да го извлекуваме од мислите за космичките зраци и за сонцата што се ладат – секоја ноќ, душкајќи и завивајќи, се приближувало до вратата од неговиот дом. Несомнено дека болката и загубата на човечки животи биле подеднакво очигледни во сите времиња. Нашата сопствена религија потекнува од Евреите – народ стиснат меѓу големите воинствени империи, кој постојано претрпувал погром и поробување, запознат  како Полска или Арменија  со трагичната судбина на победениот. Чиста глупост е болката да се поврзува со откритијата на науката. Оставете ја за миг оваа книга и размислете неколку минути за фактот дека сите големи религии прво се проповедале и долго време биле практикувани во светот во кој не бил познат хлороформот.
Произлегува дека изведувањето на заклучокот за добрината и за мудроста на Творецот од текот на светските настани било подеднакво бесмислено во сите епохи, и нокогаш не било прифатено. (Односно, никогаш не се постапувало на тој начин при создавањето на религиите. Дури откако била оформена верата во Бога, природно се појавувале и различни „теодицеи“ коишто ги објаснувале или се обидувале да ги оправдаат животните несреќи). Потеклото на религијата е поинакво. Во она што следува, треба да се разбере дека јас, пред сè, не се обидувам да ја докажам вистинитоста на христијанството, туку да го опишам неговото потекло – нешто што, според мене, е неопходно ако сакаме да го поставиме проблемот на болката во правилен контекст.
Во сите развиени религии наоѓаме три елементи или основни линии на развојот, при што во христијанството има еден повеќе. Првиот елемент, како што го нарекува професорот Ото, е средбата со Натприродното (Numionous). На оние на коишто овој термин не им е доволно јасен, можеме да им го појасниме на следниов начин. Да претпоставиме дека некој ви вели дека во соседната соба се наоѓа тигар. Вие ќе почувствувате дека сте во опасност и веројатно ќе почувствувате страв. Но, ако ви кажат: „Во соседната соба има дух“, и ако поверувате во тоа, исто така ќе почувствувате страв, но од поинаков вид. Тој страв не е предизвикан од сознание за опасност, зашто никој не се плаши толку од самата помисла за тоа што може да му направи еден духот, колку од самиот факт дека се работи за дух. Тој дух попрво е таинствен, одошто опасен, и особениот вид страв што го предизвикува, може да се нарече Стравопочит. Со таинственото човекот се доближил до периферијата на Натприродното. Претпоставете си сега дека ви велат: „Во собата има страшен дух“, и дека сте поверувале во тоа. Вашите чувства во тој случај уште помалку ќе наликуваат на обичен страв од опасност, но шокот ќе биде посилен. Ќе почувствувате восхит, некаков трепет  чувство на неспособност да се справите со таков посетител, како и чувство на сопствена безначајност пред него – со еден збор, чувство што би можело да се искаже со зборовите на Шекспир: „Пред него мојот гениј се смирува“. Таквото чувство може да се опише како побожност, а објектот што го предизвикува  како трансцендентален, Натприроден.
Ништо не е посигурно од фактот дека човекот уште од најстари времиња почнал да верува дека во Вселената живеат духови. Професорот Ото веројатно премногу лесно претпоставува дека луѓето уште од самиот почеток кон таквите духови се однесувале со натприродна побожност. Тоа не може да се докаже од проста причина што при искажувањето на натприродната побожност и при искажувањето на елементарниот страв пред некаква опасност се користат исти зборови - ние и денес во подеднаква мера можеме да кажеме дека се „плашиме“ од духови и дека се „плашиме“ од покачувањето на цените. Затоа, теориски, е можно дека постоело време кога на човекот овие духови едноставно му изгледале опасни, и дека тој спрема нив се однесувал на ист начин како што се однесувал и спрема тигрите. Во крајна линија, денес е сигурно дека постои чувство за нешто натприродно, и дека можеме да го следиме тоа чувство далеку во минатото.
...
Ние не знаеме колку длабоко во човечката историја се родило тоа чувство. Првите луѓе речиси сигурно верувал во нешта коишто би го предизвикале истото чувсто и во нас, доколку би поверувале во нив, и затоа е мошне веројатно дека побожниот трепет пред натприродното е стар колку што е старо и самото човештво. Но нашиот основен интерес не е датирањето на тоа чувство. Важно е дека на еден или на друг начин се пројавило, дека е широко распространето и дека не исчезнува од сознанието со развојот на знаењето и со напредокот на цивилизацијата.
 Значи, тој побожен трепет не се појавил како резултат на создавањето гледиште за видливата Вселена. Не постои начин од обична опасност по логичен пат да се дојде до таинственото, а уште помалку до Натприродното. Вие можете да кажете дека е сосема природно првобитниот човек, опкружен со реални опасности и заплашен од нив, да го измислил таинственото и Натприродното. Во извесна смисла е така, но да се обидеме да појасниме што имаме предвид кога го велиме тоа. Вие тоа го сметате појмливо и природно, затоа што  имајќи ја истата човечка природа како и вашите далечни предци  можете да си ја вообразите аналогната реакција од ваша страна на осаменоста, обременета со опасности. Таа реакција навистина ќе биде природна во смисла што ќе соодветствува на човечката природа. Но таа ни најмалку не е „природна“ во смисла дека претставата за таинственото или Натприродното веќе се содржи во претставата за опасноста, или дека какво и да е чувство на опасност и на одвратност спрема раните и смртта, што произлегуваат од таа опасност, може да му даде макар и најблага претстава за ужас од призраци или за побожност спрема нанатприродното на човек кој не ги познавал пред тоа. Кога човекот преминува од физички страв кон стравопочит и побожност, тој очигледно прави голем скок и постигнува нешто коешто никогаш не би можело да „следи“, како што опасноста од физичката реалност води до логички заклучоци поврзани со таа опасност. Повеќето обиди да се објасни Натприродното претпоставуваат дека е тоа веќе објаснето  така антрополозите го пронаоѓаат во стравот од мртвите, без да објаснат зошто мртвите (несомнено, најбезопасните луѓе) треба да побудуваат толку чудно чувство. Во однос на сите такви обиди, треба да се каже дека стравопочитта и побожноста се чувства коишто мошне многу се разликуваат од стравот. Тие се присутни во интерпертацијата којашто човекот ја дава за Вселената или за впечатоците коишто ги добива од неа; слично како што простото набројување на физичките квалитети на еден убав предмет не може да ни ја пренесе неговата убавина, ниту, пак, на суштество без естетско искуство може да му даде макар и најслаба претстава за нешто што ние го нарекуваме „убаво“, така ни какво и да е фактолошко опишување на средината во која живее човекот нема да ја долови суштината на таинственото и на побожното, или макар само да ја навести. Се чини дека постојат само две можни гледишта коишто можеме да ги споделиме во врска со побожноста. Или се работи за искривување во човековото сознание, коешто не соодветствува на нешто објективно и коешто нема никаква биолошка функција, но не покажува ни најмала тенденција да изсчезне од тоа сознание, развивајќи се до своја полнота кај поетите, философите и светиите; или, пак, се работи за непосредно доживување на Натприродното, доживување коешто со право може да се нарече Откровение.   
Натприродното не се „покрива“ со моралното добро, и човек, обземен со побожност, може (доколку тоа зависи само од него) да го смета натприродниот објект за нешто што е „отаде доброто и злото“. Тоа нè води до вториот елемент на религијата. Сите историски познати личности признавале дека постои некаква моралност  односно, имале некаков однос спрема определени дејствија, искажуван со зборовите „морам...“ и „не морам...“. Таквиот однос само во една смисла наликува на побожност  имено, него не можеме да ги изведеме логички од светот што нè опкружува и од физичкото искуство на човекот што го доживува. Можете да го комбинирате со „сакам“, или „принуден сум“, или „би било подобро“, или „не смеам“, без да добиете ни најмало навестување на „морам“ и „не морам“. Обидите да се сведат моралните искуства кон нешто друго секогаш прво го претпоставуваат самото тоа што се обидуваат да го објаснат  така, еден познат психоаналитичар го изведува моралното искуство од преисториското таткоубиство. Ако таткоубиството предизвикало чувство на вина, тоа е затоа што луѓето разбрале дека не треба да го прават тоа  зашто, доколку не го разбирале во таа смисла, таткоубиството немаше да предизвика чувство на вина кај нив. Моралноста, слично на натприродната побожност, е скок, и како како резултат на тој скок човекот излегува надвор од сето она што може да е дадено во фактите на животното искуство. Моралноста има една карактеристика којашто е премногу лесно воочлива, за да може да се пренебрегне. Сите се еднодушни дека моралноста пропишува однесување коешто нејзините приврзаници во практика не успеваат да го исполнат. Сите луѓе подеднакво се осудувани не од некаков туѓ, туку од својот сопствен морал, и затоа сите го имаат чувството на вина. Вториот елемент на религијата е сознанието за моралениот закон, и тоа не обичен, туку таков морален закон кој истовремено е и одобруван и нарушуван. Таквото сознание не е ниту логичен, ниту нелогичен заклучок од фактите изведени од животното искуството. Ако не сме го внеле претходно во нашето сопствено искуство, нема да можеме да го најдеме таму. Тоа е или некаква необјаснива заблуда, или  Откровение.  
Моралното искуство е мошне различно од натприродното доживување, и тие може да постојат мошне долго време без да воспостават взаемна врска. Во голем број форми на паганство, почитувањето на боговите и философските расправи за моралноста немаат речиси ништо заедничко едно со друго. Третиот стадиум во развојот на религијата се јавува тогаш кога луѓето ќе почнат да ги поистоветуваат  односно, кога Натприродната Сила, пред која треперат побожно, ќе се претвори во стражар на моралноста, пред која се чувствуваат должни. Тоа, повторно, може да ви изгледа „најприродно“. Што може да биде поприродно за еден дивјак   обземен истовремено и со чувство на вина, и со чувство на побожност  од помислата дека силата, којашто во него предизвикува побожно чувство, исто така е и сила којашто го осудува како виновен? И навистина, за човештвото тоа е сосема природно. Но, во никаков случај не е и  очигледно. Вистинското однесување на светот во кој е присутно Натприродното по ништо не наликува на однесувањето коешто од нас го бара моралноста. Првото изгледа опустошувачко, жестоко и неправедно; второто ни налага спротивни квалитети. Поистоветувањето на овие категории не може да се објасни ниту со исполнувањето на нечија желба, зашто тоа никој не го посакува. Најмалку од сè посакуваме да видиме еден таков Закон, чиј чист авторитет и без тоа е неподнослив, вооружен со безбројни претензии на Натприродното. Од сите скокови, коишто човештвото ги направило во својата религиозна историја, тој чекор сигурно е најизненадувачкиот. Затоа и не е чудно што голем дел од човечкиот род го отфрлиле  неморалната религија и нерелигиозниот морал секогаш постоеле и ќе постојат. Навистина, еден единствен народ, како целина, со целосна решителност се одважил на овој чекор  ги имам предвид Евреите  но насекаде и во сите епохи имало големи личности коишто го правеле тој чекор, и само оние што го направиле, се слободни од ѕверствата и варварството на верата лишена од морал, или од студеното и жалното фарисејство на чистиот морализам. Ако судиме според плодовите, тој чекор е чекор кон подобрено здравје. И макар што логиката не нè обврзува на тој чекор, мошне е тешко да му се спротиставуваме  моралноста секогаш се пробива, дури и во паганизмот и во пантеизмот, па дури и стоицизмот неволно ја наведнува главата пред Бога. Ќе повториме  тоа, можеби, е лудост, вродена во човекот и необично успешна како резултат, но можеби се работи и за Откровение. Но, ако е Откровение, тогаш е најверојатно и најправедно дека сите народи се благословени во Авраама, зашто Евреите се тие коишто целосно и недвосмислено ги поистоветиле страшното Присуство, кое живее на црните планински височини и во темните облаци, со „праведниот Бог“ којшто ја сака „правдтата“ (Псалм 10:7).
Четвртиот елемент или линија во развојот на религијата е еден историски настан. Среде Евреите се родил Човек Кој тврдел дека е самото тоа Нешто коешто истовремено е и страшна појава во природата и извор на морален закон, односно дека е Негов син, или дека е „Едно со Него“. Таквата изјава е до тој степен шокантна (еден парадокс, дури и ужас, за кој лесно можеме да се прелажеме ако го прифатиме површно), што дозволува само две гледишта за Тој Човек. Или бил умоболен човек од крајно гнасен вид, опседнат со бладање, или, пак, навистина бил Она за што Самиот тврдел дека е. Не постои средна можност. Ако напишаното за Него ја прави првата претпоставка неприфатлива, ќе мора да ја прифатиме втората. А ако постапиме така, тогаш сето она што се тврди во христијанството станува веродостојно  дека Тој Човек, откако бил убиен, повторно оживеал; дека Неговата смрт, на начин недостапен за човековото разбирање, предизвикала вистинска промена во нашите односи со „страшниот“ и „праведниот“ Бог, и дека таа промена е  во наша полза.
Ако прашаме дали Вселената, таква каква што ја гледаме, изгледа како творба на еден мудар и добар Творец, или, пак, е плод на случајност, на рамнодушност или на зла волја  значи дека не ги земаме пердвид, од самиот почеток, сите можни фактори коишто имаат некаква врска со религиозниот проблем. Христијанството не претставува некаков завршеток на философска расправа за потеклото на Вселената; тоа е огромен историски настан кој се случил по долга духовна подготовка на човештвото. Тоа не е обичен систем во кој треба да се смести непријатниот факт за постоењето на болката  тоа само по себе е еден од оние непријатни факти кој мора да биде вклучен во секој наш систем. Во извесна смисла христијанството попрво го создава, одошто го разрешува проблемот на болката, зашто болката не би била проблем, ако не добивавме  преку нашето секојдневно искуство во овој свет полн со болка  добра потврда за тоа дека апсолутната реалност, всушност, е праведна и полна со љубов.
Јас, повеќе или помалку, веќе објаснив зошто тоа потврдување ми изгледа добро. Тоа не располага со убедлива сила на логиката. На секој стадиум од религиозниот развој, човекот може да се побуни, ако не на сила, тогаш во секој случај бесмислено, против својата сопствена природа. Тој може да ги затвора своите духовни очи за Натприродното, доколку е подготвен да се откаже од половината од големите поети и пророци на сопствениот род, од своето детство, од богатството и од длабочината на непристрасното искуство. Тој може да го смета моралниот закон за заблуда и со тоа да се одвои од општата основа на човештвото. Тој може да се откаже од поистоветувањето на Натприродното со праведното и да остане варварин, којшто се поклонува на сексуалноста, или на мртвите, или на животната сила, или на иднината. Но, цената што ќе ја плати за тоа е висока. А кога ќе стасаме до тој последен чекор, до историското Воплотување, уверувањето е посилно од кога и да е. Тој настан чудно наликува на митовите коишто биле присутни во религијата од самиот нејзин почеток, но истовремено се разликува од нив. Тој е непрониклив за разумот  не е можно самите да сме го смислиле. Тој е лишен од сомнителната a priori јаснотија на пантеизмот или на физиката на Њутн. За него е карактеристична привидна произволност и идиосинкратичен карактер со кој современата наука постепено нè учи да се помируваме со каприциозната Вселена во која од мали делови на просторот извираат непретсказливо големи количества енергија; во која брзината не може да биде неограничена и во која иреверзибилната ентропија му ја дава на времето реалната насока, а космосот, кој веќе не е ниту статичен ниту цикличен, се движи, слично на некоја драма, од еден вистински почеток кон еден вистински крај. А ако до нас воопшто и стасала некоја вест од суштината на реалноста, би било природно во неа да ја откриеме истата таква непретсказливост, истата своеволна, драматична заплетканост, какви што наоѓаме во христијанската вера. Таа го има грубиот, мажествен вкус на реалноста којашто не е создадена од нас, ниту, пак, е создаден за нас, но сепак ни боде очи.
Ако при таква состојба, или при уште подобра, го следиме курсот по кој е водено човештвото, и станеме христијани, пред нас се исправа „проблемот“ на болката. 

Подготви: д- р Драган Михајловиќ

(Извадок од книгата The problem of pain, од C.S. Lewis)

Посети:{moshits}

Архиепископ Антониј (Голинскиј-Михајловски)

Верата и знаењето, религијата и науката се неразделни една од друга, но не се неидентични: имаат сосема различни цели, соодветствуваат на различни интереси на човековиот дух и на потребите на земниот живот. 
Христијанинот размислува за предметот на својата вера, знае во што верува и за што размислува. Христијанинот нема да се откаже од својата вера, макар што одредени нејзини категории не се совпаѓаат со некои научни гледишта. Христијанинот разбира дека секоја догма е предмет на вера, а не на знаење, дека сите догми не му се достапни на човековото поимање. Кога догмата ќе стане премногу разбирлива, се јавува сомнеж дека во содржината на догмата има нешто вметнато, дека во догмата не се содржи само Божествената длабочина. Доколку би било можно да се објаснат чудата, само по себе е разбирливо дека од нив не би останало ништо чудесно. Затоа ние христијаните веруваме дека чудото е натприродна појава којашто не подлежи на научна анализа и објаснување.  
Христијанските вистини ни се дарувани или од Самиот Бог, или преку избрани луѓе. Тие се содржат во Светото Предание, во одлуките на Собирите и во делата на светите отци. Вистините на христијанската вера се апсолутни, вечни. Ние не можеме ништо ниту да им додадеме, ниту да им одземеме, ниту да ги усовршиме или да ги дополниме. Православната Црква не го дели ставот на западните богослови дека христијанството, слично на другите сфери на човековата дејност, може да се развива па дури и да се менува. Ние, православните христијани, велиме дека богооткриените вистини се вечни, непроменливи и апсолутни. Ние можеме да го разложиме пченичното зрно на неговите составни делови, да ги набљудуваме и да ги спознаеме. Но, за онаа внатрешна енергија, за онаа животна сила која мора да е присутна во зрното и благодарение на која тоа зрно може да расте и да дава нови зрна, не можеме да кажеме дека е видлив елемент. Но, и без да ја видиме, признаваме дека внатрешната енергија на зрното навистина постои – скриена во секое семе. Ние знаеме дека постои разум во човекот, макар што и него не можеме да го видиме.
Верата, како основа на религијата, претставува психолошки факт, но таа не е лишена и од философски елемент. Св. Климент Александриски сметал дека философијата е дело на Божествената Промисла. Таа им била нужна на образованите древни пагани за да се раководат во правдата, таа била водителка на образованите Елини кон Христа, зашто ја претставувала вистината, макар и замаглено, нецелосно, делумно. Св. Всилиј Велики велел дека во философското учење е присутна сенка на откриените вистини, отсликување на светлината на Христовата вистина – слично на отсликувањето на сонцето во водата. Тој посочил на пчелите коишто собираат мед од различни цветови, дури и од отровни. На сличен начин треба да расудуваме и ние, христијаните.
Меѓутоа, противречностите меѓу христијанската вера и научното сознание се длабоки. Разидувањата може да се објаснат со фактот дека православната вера и науката се стремат кон сосема различни цели. Христијанската вера за свој предмет ја има сферата на духот. Таа се занимава со изучувањето и со откривањето на вистината и на оние појави и состојби кои ì се својствени на човечката душа. Не постојат само физички процеси, туку и психолошки, духовни, коишто непобитно се реални. Тоа, всушност, е онаа чисто духовна сфера којашто толку длабоко и сестрано ја изучувале светите отци и подвижници. Сознанијата до кои тие дошле имаат мошне големо практично значење, и претставуваат основа за христијанската теологија. 
Основната цел на христијанството, пред сè, е изградба на Царството Божјо на земјата, царство коешто не е од овој свет, преку остварување на Христовите заповеди во услови на земен живот. Ако некој христијанин во текот на својот живот го достигне исполнувањето на овие заповеди и ако тој, истовремено, е и голем научен работник – за него веќе не постојат противрешностите меѓу верата и знаењето, меѓу христијанската религија и науката. Логичката мисла [според својата суштина] е и богоносна. Апсолутното знаење е вистината за смислата на светот. Вистината е акт на апсолутното сознание. Историјата на минатите векови и на сегашното време сведочи дека научници-верници, коишто со своите важни откритија дале голем придонес за човештвото и коишто истовремено му останале верни на христијанството, ги имало многу, ги има и денес ... и ќе ги има и во иднина. Научниците-христијани во своите откритија ја гледале возвишената премудрост на Семоќниот Творец, и никакви научни сознанија не раѓале во нивните срца и во нивните умови противречности меѓу знаењето и верата, макар што им било јасно дека вистини на христијанската вера, коишто тие ги прифатиле, не можат да се докажат. 
Вдахновен од Светиот Дух, христијанинот ги цени, ги сака и ги чува вистините на православната вера и со помош на силата на верата – разбира. Христијанинот ја чувствува духовната сладост од сознанието дека владее со апсолутни, вечни вистини [како единствен скапоцен камен], спасителни за него (в. Матеј 13:45).

„Барајте го најнапред Царството на Бога и Неговата правда, и сè ова ќе ви се придаде“ (Матеј 6:33)
Пред многу години научниците тврделе дека атомот е неделив. Денес за науката не претставува проблем да ги разлага атомите на составни делови. Исправени се голем број слични заблуди. Ќе настапи време кога науката и христијанската религија ќе се соединат. Науката располага со семожни достигнувања и откритија, стекнати со усилбите на човештвото, а христијанската православна религија ги чува вечните вистини, дадени од Бога. Ако во некој временски период меѓу науката и религијата дојде до несогласување, тоа воопшто не значи дека, со многубројни идни откритија на науката, тие несогласувања ќе исчезнат. „Пророштвата (предзнаењето) ќе престанат; знаењето – ќе исчезне“ (в. 1 Коринтјаните 13:8)
Сиот свет се наоѓа во постојан процес на промени. Материјата во него постојано ја менува формата: ништо во природата не останува непроменето. Вистината е нешто што е вечно, бесконечно. Науката се занимава со она што може да се измери или изброи, но само конечното може да се измери или да се изброи. Со бесконечното не може да се завладее. Ние не сме во состојба дури ни да си ја претставиме бесконечноста. Христијанската религија учи дека Бог е бесконечен, но науката ја отфрла таа вистина од проста причина што ние не можеме да ја достигнеме бесконечноста.  
Науката не е апсолутна вистина, туку само барање на вистината. Космичкото устројство до падот во грев било сосема поинакво од денешното. Во него дејствувале закони на природата коишто биле сосема различни од законите коишто денес ги откриваме преку резултатите од научните експерименти. На научниците не им се познати повеќето од формите на постоечката космичка енергија, поради ограниченоста на научните знаења за животот, а исто така и од несовршенството на нашите пет сетила. Уште не се пронајдени методи и реагенси за откривање на она што им е недостапно на нашите сетила, и затоа нема никаква основа да се отфрла вистината што ни е дадена од Бога, само затоа што таа не може емпириски да се докаже.   
Ние сме сведоци на огромни достигнувања на науката и не можеме да негираме дека во иднина, како резултат на нови и нови откритија, ќе бидат пронајдени нови форми на постоење на материјата или нови видови енергија, и тоа такви суптилни форми за кои ќе мора да се зборува како за полуматеријални реалности. Самиот поим за полуматеријалноста во себе веќе ќе содржи признание и на нематеријалното. Тогаш ќе може научно да се потврди религиозната вистина дека, освен материјата, постои и чисто духовен принцип. 
Христијанската религија го гради своето учење на Божественото откровение; науката се заснива на изучувањето на природата. Природно е дека, поради различни задачи и методи, меѓу религијата и науката – површно гледано – постојат разномислија, но тие, по својата суштина, не си противречат едни на други. Научните податоци коишто досега се собрани, и кои во иднина ќе бидат добиени со заеднички напори на човечкиот ум, ќе содејствуваат во посакуваното приближување на науката и на религијата. Силата на знаењето и верата за најголема полза на човекот во неговиот труд и спасение се дадени од Бога.   
Срцето го чувствува Бога, а не разумот. На срцето му е својствено спознанието на живата реалност, што е спротивно на знаењето стекнато со помош на разумот – на интелектуалноста и на рационализмот. Христос сведочи дека срцето е орган на восприемањето на добрите и на злите намери. Преку чистотата на срцето христијанскиот мислител го гледа Бога и сета Негова правда. „Блажени се чистите по срце, оти тие ќе Го видат Бога“ (Матеј 5:8). Како што органот за гледање може да се извалка и да ја изгуби способноста да ја види светлината, така и органот со кој се восприема Бог – срцето, добрата совест – може да се онечисти и веќе да не го восприема Бога, полнотата на постоењето – вечнопостоечкиот Божји живот.
Достигнувањата на науката, којашто ја изучува природата, научните заклучоци и откритија придонесуваат за познанието на Св. Троица и на Неговата Премудрост дури и тогаш кога научниците го одрекуваат постоењето на Бога. Науката се обидува да ги пренесе мислите на Создателот на човечки јазик. Науката сè уште е многу млада, таа знае мошне малку. Односот на она што е изучено од страна на науката, и она што не е изучено е бескрајно мала дропка. Можно ли е човек да ја опфати со знаење сета Вселена, којашто во себе крие уште неброено многу неоткриени појави?
Нема основа да се мисли дека меѓу науката и христијанската религија за навек ќе постои противречност. Големиот научник Ломоносов имал негативно мислење за оние научници коишто науката ì ја спротиставувале на религијата. Во својот дневник тој напишал дека меѓу науката и религијата не може да постои антагонизам, како што не може да постои антагонизам меѓу математиката и граматиката. Ломоносов напишал и две оди за утринско и за вечерно величење на Бога. Голем број научници верувале во Бога.  
Науката не докажала и нема да може да докаже дека Бог не постои. Не постои научен светоглед, научна философија којашто ја докажала невозможноста на постоењето на Бог. Од православна гледна точка, во рамките на науката не може да се оформи природно учење за нужното. Во рамките на науката не може да се оформи учење за суштото. Овој недостаток го пополнува големата христијанска религија, којашто ги чува големите духовни вистини, восприемани со срцето и со умот, коишто имаат морална примена во животот на човекот и на човештвото. Научниците, интелигенцијата, работниците, селаните – сите се поделиле и се делат на оние што веруваат и на оние што не веруваат во Бога. Но, изворниот принцип на сите и на сè е – религијата.  
Вистинската православна религија не претендира да се меша во земните економски, политички и стопански работи. Исус Христос рекол: „Кој Ме поставил ... да ве делам“ (Лука 12:14); „Дајте го ќесаревото на ќесарот“ (Лука 20:25). Но, исто така, реколи и „Не пречете им (на децата) да доаѓаат при Мене“ (Матеј 19:14); „Царството Божјо е во вас внатре“ (Лука 17:21); „„Барајте го најнапред Царството на Бога и Неговата правда“ ... Со слободна волја човекот – како слободно битие – може да се одвои од изворот на животот [Бога], од полнотата на постоењето, и во тоа одвојување постои безгранична мака – вечна духовна смрт. Тоа е премин о дживот во смрт, од полнотата на постоењето во непостоење (в. Откровение, 21:7-8). Човек отпаднат од Бога е бесконечна, вечна смрт.  
Исус Христос е патот кон вистинската слобода, братство и еднаквост, кон полнотата на постоењето. Оние што не живеат во Исус Христос, со добра совест, коишто не ги почитуваат Неговите Евангелски заповеди за љубовта спрема Бога и спрема ближните, ќе бидат фрлени во темнина надворешна, апсолутно туѓа на Христа Бога, туѓа на вечниот живот во општење со Бога и со сите разумни битија.. Според учењето на Исус Христос, Бог се воплотил во светот, а разумното човештво мора слободно, доброволно да ì се приклучи на Божествената полнота на животот. Бог е живот. Смртта е отуѓување од Бога. Бог е љубов којашто го исполнува животот. Доброволната смрт на Исус Христос за сиот човечки род повторно ја воспоставила врската на човештвото со Бога, со вечниот живот во Бога. Богочовекот Исус Христос го води светот кон полнота [на животот], кон вечна радост во Бога – преку борба со гревовите и со страстите и со лошите помисли. „Јас Сум патот, вистината и животот; никој не доаѓа при Отецот, освен преку Мене“ (Јован 14:6)
Амин.
"Духовный Собеседник"  1(41) • 2005 год

подготви: д- р   Драган Михајловиќ

Отец Стефан  Санџакоски

Доколку Бог постои, - а за мене неговото постоење е безсомнежно –
тогаш Бог безусловно е апосолутна љубов. Но, љубовта не е едемаркација на Бога. Тој не би бил апсолутна љубов, доколку би се подвел само на љубовта спрема другиот. Во тој случај љубовта Божја ќе стане зависна од ефемерното (условното) постоење, а со тоа и случајна. Бог е апсолутно битие затоа што е супстанцијален чин на љубовта. Недостатно е да се каже дека Бог ја поседува љубовта, бидејќи „Бог е љубов„ ό Θεòς άγάπι εστίυ (1 Јов. 4,8,16). Со други зборови, суштината на Бога е љубовта, неговата лична природа, а не само за Него својствена творечка релација. Тоа значи Бог е љубов, а не само некој Кој љуби макар и потполно.

Само во љубовта е возможно вистинското познавање на Вистината. И обратно, во познавањето на Вистината, љубовта се разголува себе си. Само човек што претстојува во Вистината може да сака. Овде намерно изостанува прашањето за логичната условност на последицата од причината. Бидејќи и двете се страница на една и иста таинствена причина: влегувањето на Бога во мене (разбрана како субјект кој филозофира), и влегувањето мое во Бога (разбран како објективна вистина).
Новото (нововековното) сфаќање на животот е илузионистичко. Во него господари психолошкото толкување на љубовта. Новиот егзегетски модел на љубовта почнува со Лајбниц. За него монадите немаат прозори или врати.

Поради тоа не се случува реално и взаемно течење на љубовта. Така самозатворени се осудени на онтолошки егоизам. Монадите (индивидуите; деперсонализираните личности) го губат илузорно, бидејќи не можат да излезат од себе со посредство на љубовта. Затоа Лајбниц ја дефинира љубовта како радување на среќата на другиот, која се смета за сопствена. И Менделсон по аналогија на тоа вели, дека љубовта е гордост од задоволувањето со среќата на другиот. За психолошкиот егзегатски модел, љубовта е идентична со похотата. Овој резултат е нужна последица на фундаменталните начела на рационалистичкото поимање на животот.

Наша темелна забелешка е забелешката, дека љубовта е можна само спрема личност, а похотата само спрема предметите (рес). � ационалистичкото (материјалистичкото) поимање на животот апсолутно не ги разликува личноста и предметот. Од овде јасно произлегува нашата решеност да ја афирмираме потребата од нужна и прецизна дистинкција меѓу нумеричкиот идентитет и генеричкиот идентитет. Строго се дистинкционира љубовта како психолошка состојба, што кореспондира со философијата на предметите, од љубовта како онтолошки чин, што комуницира со философијата на личноста. Со тоа христијанската љубов непоречно се иззема од зоната на психологијата и се пренесува во сферата на онтологијата. Вистинската љубов е излегување од емпириското и преминување во новата, духовна стварност. Најголемата досега направена грешка е поистоветувањето на духовната љубов со алтруистичките емоции и со стремењето кон доброто на човештвото, кое во најдобар случај се потпира на природната сомилост и апстрактните идеи. Дури и моралната акција каква што е филантропијата сама по себе е ништотна. Бидејќи, во надворешноста, во „кожата„ на моралните акции, отсуствува длабокиот благодатен живот кој има духовна моќ, да се прелива во коритото од секое творечко движење на личноста. „Кожата” како „кожа” претставува емпириска надворешност и податна е за кривотворештво. Тогаш и највозвишениот подвиг
– жртвата на сопствениот живот, - сам по себе е ништотен:
- Да зборувам на сите човечки јазици, па дури и на ангелски, штом љубов немам, ќе бидам бакар што ѕвони и кимвал што звечи.
- Да имам пророчки дар и да ги знам сите тајни, да ги имам сите знаења
за сите работи, но и толку силна вера што и планини да преместувам, -
ако љубов немам, ништо не сум.
- И да го раздадам целиот свој имот, да позволам телото да ми изгори, - штом љубов немам, ништо не ми користи.

Таканаречената „љубов„ надвор од Бога, не е љубов, туку само природна
космичка појава која на христијанската безусловна проценка и е подложена исто толку, колку што и физиолошката функција на желудникот. Бидејќи, зборот љубов не се разбира во субјективно-психолошка, туку во објективно- метафизичка смисла. Не така, што, самата љубов спрема братот Ќе и биде содржина на Вистината, како што тврдат моралистите (толстовците) и другите религиозни нихилисти.
Како љубовта конкретно се изнесува себе си на виделина? Како оваа центрифугална сила на битието извира „из глубини” на оној што ја познава вистината? Одговорот го наоѓаме во општо познатото место од Химната на љубовта:
- Љубовта е долготрпелива, полна со добрина, љубовта не завидува,
љубовта не се превознесува, не се гордее.
- Не прави што е непристојно, не бара свое, не се срди, не мисли зло, на
неправда не се радува, а на вистината се радува,
- се проштева, во се верува, на се се надева, се претрпува.

Љубовта ги подотвора дверите на вишните светови и оттаму, тогаш заплиснува свежината на рајот. Душата застанува пред изборот: или да потоне во гревот што ја разградува личноста или да се украси со небесната убавина.
За да се има јасна претстава за нијансите на терминологијата врзана за љубовта, треба да се проникне во смислата на четирите грчки глаголи на
љубовта: εράν, фνλείν, στέργειν и αγαπάν од нив изведените именки έρώς, фίλια, στοργή и άγάπη. Само јазикот на хелените непосредно ги изразува овие нијанси. Четирите зборови за љубовта е една од големите скапоцености на ризницата на грчкиот јазик. Другите јазици не можат да се пофалат со нешто слично во областа на идејата за љубовта.
Кај Светите отци често се повторува мислата за неслиената и неразделната поврзаност на интимното пријателство (фίλια) со васеленската љубов (άγάπη). И додека фίλια се однесува на секого, без да се обѕира на грешноста на персоните, дотогаш, άγάπη мора да биде внимателна во изборот на пријателот.
Зошто? Затоа што со пријателот ќе се стопиш. Пријателот со неговите личносни особености ќе го примиш во себе. За двајцата да не пропаднете неопходен е внимателен избор. Според Свети Григориј Богослов, штом пријателот е веќе избран, пријателството со него има особена безусловност. Со збор се одредува мерата на омразата, но не и на пријателството. Бидејќи омразата мора да се ограничува, а на љубовта треба да и се знаат границите. Тогаш во што се  изразува неограниченоста на пријателството? Пред се во поднесувањето на слабостите на својот пријател, со безграничност: во взаемното трпение, во взаемното проштевање. Само љубовта ги соединува созданијата со Бога и пријателот со пријател до истомислие. Кој не знае дека човекот е творба питома и дружелубива, а не осамена и дива. Ништо не е толку каралтеристично за човековата природа, - вели Свети Василиј Велики, - колку меѓусебното општење, потребата од пријател и љубовта спрема сродниците.
Меѓу оние што се сакаат, пука опната на самјаштво и секој себе се гледа во пријателот, својата најинтимна суштина, своето второ Јас, кое впрочем не се разликува од сопственото Јас. Пријателот се прифаќа во Јас на оној кој љуби.
Саканиот во изворната смисла на зборот е пријател, т.е. примател на својот пријател. Аналогно на мајката која го прифаќа детенцето, и оној кој љуби го прифаќа љубениот и го носи во срцето. Во ноуменалните длабочини пријателите го одредуваат квалитетот на своето пријателство. Токму затоа пријателите образуваат двоединство (дијада). Тие не се просто двајца, туку нешто повеќе, двајца со една душа. Нивниот заеднички живот се ткае од нитки на заедничка радост и заедничко страдание.

Сега е сфатливо кажувањето на Авва Силуан Атонит: Ако сакаш да знаеш колку страдаш прашај се колку љубиш. Според тврдењето на Преподобен Максим Исповедник: Верниот пријател, несреќите на својот пријател ги смета за свои и ги поднеува заедно со него, страдајќи до смрт. Сите се одговорни за сите и сите страдаат за сите. Секој од пријателите добива потврда на својата личност наоѓајќи го своето Јас во Јас на другиот. Оној кој има пријател – вели Свети Јован Златоуст – го има вториот себе. Саканиот за оној што го сака е исто што и тој самиот. Особината на љубовта е таква што оној кој сака и саканиот како да не се двајца, туку еден човек.

Пробај, апстрактно да ја издвоиш од човекот неговата длабока светост или длабока љубов, неговиот скриен живот и скриен грев, што се ѕиркаат во секој гест, и од човекот ништо не ќе остане. Како што од водата не би останало ништо, доколку од неа се извлече водородот. Ова конечно разложување, оваа фракциона дестилација на човекот во потполност ја извршува Светиот Дух во есхатонот. Овде уште еднаш се открива метафизичката природа на пријателската релација. Пријателската љубов не е само психологична и етична, туку пред се онтологична и мистична. Тогаш што е пријателството? Созерцавање на себе во Бога преку Пријателот. Пријателството е себесогласување со очите на другиот, но пред лицето на третиот.

Бројни се соблазните да се напушти Пријателот, бројни се искушенијата да се остане сам или да се воспостават нови релации. Но, оној што раскинал едни релации, ќе ги раскине и другите и третите ралации, зошто патот на подвигот кај него е заменет со стремежот кон душевен конфор. Наспроти тоа, секој реализиран подвиг го зацврстува пријателството. Слично како и при ѕидањето на ѕидот. Колку повеќе се истура вода врз циглите, толку ѕидот е поцврст. Така и од солзите што се пролеани од љубов кон пријателот, пријателството станува посигурно. Солзите се цемент на пријателството, доколку се последица на љубовта која не може да се искаже, или пак на страданијата што ни ги причинува пријателот. Солзите во пријателството се исто што и водата при гаснењето на пожар во фабриката за алкохол. Колку повеќе се полева, толку повеќе се разгорува, настанува интимна блискост на личностите, најтесно проникнување на два интимни светови. Некогаш – вели еден од јунаците на Шекспир – те сакав како брат, но сега те сакам ко душава своја. Секој површен го бара моето, а не мене. Пријателот не го сака моето, туку мене.

Крај и Богу слава – Амин

Академик Петар Хр. Илиевски

Византија, која е директно продолжение на Римското Царство, како и секоја империјална сила пред и потоа, имала за цел да заведе мир внатре и надвор од државата. За да го зачува мирот внатре, крваво казнувала секаков бунт, особено ако со него биле засегнати нејзините интереси (в. горе т. 5). Под плаштот на заштита на послабите и онеправданите, исто како и Римската Империја, многу често сеела раздор меѓу соседите надвор од својата империја, потоа за да појде кај нив со војска под претекст „за да смирува", а всушност да освојува. Спорот, речиси, секогаш завршувал со анектирање на нивните територии.

За разлика од ваквиот, често крвав, светски мир на големи империи, Божјиот мир, рах Diviпа, доколку и тој не е злоупотребен, е вистински, нелицемерен и правичен за сите. Тој не проследува лични цели и интереси, а се застапува за општо добро на сите во слава на Бога. Додека според римските сфаќања мирот се утврдувал со надворешни, правни договори меѓу луѓето, Божјиот мир е заснован врз етичкиот принцип на љубов, проштевање и саможртва, преку искрено помирување прво на човекот со Бога, а потоа на луѓето меѓусебе. Целиот Нов завет е исполнет со пораки за мир, љубов и братство меѓу луѓето. Ап. Павле им советува на Римјаните „да го бараат она што служи за мир и за заемно подобрување" (Кип. 14.19), а на Ефесјаните им пишува (2.14-17): „Он (Христос) е нашиот мир, Кој од двата народа (Јудеи и не - Јудеи) направи еден и ја разрупш преградата што беше меѓу нив...". Главен принцип на христијанскиот живот е постојано доближување кон Христа, а со тоа луѓето се доближуваат и еден кон друг.

Но има спротивни сили што го спречуваат тоа доближување на луѓето кон Христа. Гревот и страстите се такви сили што влечат во обратна насока. Човек што се определил да врви по Христа треба да биде репштелен и да им се противстави на сите искушенија независно од каде доаѓаат. Затоа Христос при една прилика вели (Мт. 10.34):, Демојте да мислите дека дојдов да донесам мир на земјата; не дојдов да донесам мир, туку меч". Христијанинот мора да ја отсече секоја грешна помисла и желба и се она што го приврзува за нешто друго (власт, чест, пари, имот итн.) повеќе отколку за Христа, така што да ја отстрани преградата која го дели од Бога. Од него се бара прво да воспостави единство со Бога, да ги усогласи своите мисли и желби со Божјите мисли и волја, не принудно, а доброволно. Тоа е пред се личен подвиг. Полно заедништво има само во евхаристичното и духовното единство со Христа.

Мирот треба да се шири во концентрични кругови. Најпрво, како што беше нагласено, човек мора да се помири и да се соедини со Бога откако ќе ја урне преградата што го дели од Него преку лични подвизи на вера, молитва, кроткост и љубов до саможртва за другите. Тогаш ќе завладее нелицемерен мир во неговата душа, и тој ќе може со мир да зрачи и кон другите, во семејството и во попшроката средина. Во такво заедништво прво со Бога, заеднички Татко на сите луѓе, човек стекнува не само лична сигурност и стабилност, а во неговото срце ќе зацари љубов, радост, мир, благост, долготрпеливост, великодушност, доброта, милосрдност, кроткост, воздржаност (Гал. 5. 5,22-23) и кон други.

Во претхристијанско време дури и Законот Мојсеев не можел да се издигне над националните интереси. Мојсеј пишува (Исх. 34.12-16) дека примил од Јехова и една ваква заповед: да не се дружи тој, одн. неговиот народ, со оние што живееле во ветенета земја: „Жртвениците нивни урнете ги, идолите нивни скршете ги и  горичките нивни исечете ги" ... „не земај од ќерките нивни за жени на своите синови, ниту давај од ќерките свои за нивните синови". Вакви постапки се туѓи за евангелскиот Закон на љубовта. Ако во времето на Мојсеја и било потребно избраниот народ да се изолира, за да не се соблазнува од неморалниот живот на друговерците кои се „оддавале на блуд во име на своите богови", новозаветниот Закон бара човек да прави разлика меѓу гревот и грешникот - гревот да го осудува и да го отфрла, а грешникот, како свој ближен, да го сака.
Христос не го укинал Мојсеевиот закон, а го усовршл. Од Нагорната беседа (Мт. гл. 5-7) јасно се гледа колку многу е продуховен старозаветниот Закон со Христовото евангелие: „Сте слушале дека е речено 'Љуби го својот ближен и мрази го непријателот'. Јас, пак, ви велам: 'љубете ги непријателите свои, благословувајте ги оние што ве колнат, правете им добро на оние што ве мразат и молете се за оние што ве навредуваат и гонат' (Мт. 5.43-44)." Невозможно е да има мир меѓу луѓето без љубов и проштевање.

Познато е дека Јудеите не се мешале до друговерци. Затоа се зачудила жената Самарјанка кога Христос и побарал да му нацрпи вода од изворот на Јакова. Пред таа жена со неславно минато Христос изговорил највозвишена проповед. Кога разбрала, пак, таа Кој е нејзиниот соговорник, посакала да дознае од Него дали Јудеите или Самарјаните поправилно се молат на Бога. На тоа Исус и одговорил: „Жено, ... иде  време и дошло веќе, кога вистинските поклоници ќе Му се поклонуваат на Отецот со дух и вистина, зашто ... Бог е Дух и оние што Му се клањаат, треба да се поклонуваат содухивистина" (Јн. 4.23-24). Тоа е основа и рецепт за добри односи и со луѓето.

Предуслов за да постигае човек вистински мир со други луѓе, независно дали се од иста вера и народност, е прво да се помири со Бога преку еден искрен однос „со дух и вистина". Помирувањето со Бога не е декларативно повторување на зборовите: „Господи, Гошоди!", а усогласување на практичниот живот со Божјите етички принципи. Тогаш човек постига урамнотеженост и хармонија меѓу неговите мисли и волја со мислите и волјата Божја, што резултира со внатрешен мир кај него лично, а потоа и со луѓето околу него. Се додека не се усогласи практичниот живот  на  човекот  во  вечните  морални  принципи, неизбежна е раздвоеност на личноста и невозможно е човек да постигае вистински мир со себе и со другите.

Како што односот кон Бога треба да биде „со дух и вистина", така и односот кон луѓето треба да биде со искреност и вистина, а не со декларативност. Без ваков однос нема доверба, ниту соработка и мир ни меѓу најблиски. Мало искривување или прикривање на вистината, или неисполнување на ветувањата ги оладува односите и ги отуѓува едни од други. А тоа внесува сомнение и немир во другите, за чие лекување е потребно долго време. Не е доволно ова само да се знае, а треба човек да најде сили за да го спроведе во живот.

Оној што можел да каже „научете се од Мене", пред своите страдања им рекол на апостолите: „мир ви оставам; мирот Свој ви го давам; Јас ви го давам не како што го дава светот. Да не се плаши срцето ваше, ниту да се бои" (Јн. 14.21). „Ова ви го реков за да имате мир во Мене. Во светот ќе имате маки, ама не бојте се, зашто Јас го победив светот" (Јн. 16.33). Апостолите секое свое послание го започнувале и го завршувале со пожелување мир во Бога и во Христа: „Бог на мирот нека биде со вас" (Рим. 15.33); и така, браќа, радувајте се, утешувајте се, бидете едномислени, живејте во мир и Бог на љубовта и на мирот да биде со вас" (II Кор. 13.11); „и мирот Божји што надвишува секој ум, ќе ги запази вашите срца и вашите мисли во Исуса Христа" (Филип. 4.7, 9); „А Сам Господ на мирот нека ви даде мир секогаш и во секој случај" (II Сол. 3.16). Бидејќи, пак, не секогаш мирот со луѓето зависи само од нас, св. ап. Павле советува: „Ако е можно, доколку тоа зависи од Вас, бидете во мир со сите луѓе" (Рим. 12.18).

Така, неопходен услов за вистински и траен мир меѓу луѓето во светот, како што рековме, е прво човек да воспостави мир со и во Бога. Гревот е основната пречка што го нарушува душевниот мир на човека и што стои како преграда меѓу него и Бога, Којшто е „Бог на љубовта и мирот" (II Кор. 13.11). Следствено, прв и основен услов за постигање мир е да се отстрани таа пречка и човек со чисто и милозливо срце да се однесува кон се околу него. Христијаните се повикани да станат „миротворци". А мир може да внесе меѓу скарани само оној што има мир во себе. Според учењето на црковните отци, мирот е дар Божји".

Царството Божјо (Христово), кое започнува на земјата е, всушност, мир, правда и радост во душата (Рим. 14.17). Според зборовите на Христа тоа „насила се освојува". Потребни се, навистина, големи внатрешни напори човек прво да ја исфрли од себе омразата, зависта, суетата и се она што оддалечува од Христа, да ги сузбива конфликтите со мирољубиви средства, да не се гневи не само тој лично, а и гаевот на другите да го гасне со искрена љубов.

Посети: {moshits}  

На прагот на третиот милениум на христијанството, руските научници дошле до откритие коешто овозможува да се фрли нов поглед не само на устројството на човековиот мозок, туку и на некои страници од руската историја. 

Четвртиот елемент на сознанието

Во каква состојба се наоѓа човек задлабочен во молитва? Влијае ли тој миг на исчистувањето на душата и на обраќањето кон Бога врз работата на нервниот систем? Барањето научен одговор на ова прашање довело до неочекуван резултат. Валериј Слезин, доктор по биолошки науки и магистер по медицински науки, управител на невропсихофизиолошката лабораторија при Психоневролошкиот институт В. М. Бехтерев, регистрирајќи ги енцефалограмите на свештениците и на монасите од лаврата Александар Невски за време на молитвата, забележал дека во молитвена состојба отсуствува електричниот импилс којшто сведочи за работата на кората на големиот мозок. (Треба да се истакне дека свештениците, според нивни кажувања, за време на службите често го губеле осетот за времето и дека тричасовната литургија им минува како миг.)
„Досега науката познавала три состојби на човековата свест, појаснува професорот В. Слезин: свест во будна состојба, во бавен и во брз сон, и овие три состојби се разликуваат една од друга според карактерот на електричните импулси во мозочната кора. Сега ни е позната уште една состојба на свеста.“

По сè изгледа дека молитвената состојба му е својствена и потребна на човековиот организам во иста мера како и трите досега познати состојби. На енцефалограмот, снимен за време на молитвата, се појавува ист делта-ритам на биоструите на мозокот како и кај новороденчињата. Во врска со ова, научникот ги спомнува зборовите на Спасителот: Бидете како деца!

Но, не даваат сите молитви исти резултати. Кога професорот Слезин регистрирал енцефалограм на католички свештеник, не забележал целосна исклученост на кората, макар што постоела таква тенденција. Според зборовите на научникот, самиот католик признал дека православните христијани „коишто ја практикуваат постојаната Исусова молитва, се посилни во молитвата“.

Каква православна традиција имал предвид католичкиот свештеник? Во XV век видна улога во руската црква играле т.н. „заволшски старци“ (Заволжје – област од левата страна на Волга, забел. на прев.), коишто живееле по скитовите и по манастирите на рускиот Север. Тие практикувале постојано повторување на Исусовата молитва: „Господе Исусе Христе, Сине Божји, помилуј ме грешниот“. Ако се ограничи само на овој факт поврзан со овие старци, неупатен човек може да стекне впечаток дека станува збор за примитивна практика со помош на која оние што се молат паѓаат во состојба на транс.    

Впрочем, не треба да им се замери на неспецијалистите, ако дури и во неодамнешниот научен труд посветен на наведеното движење, се зборува за „празнотија на безмислието“. Но, откритието на психофизиолозите од Петерсбург овозможува преку рационален пристап да се разбере подобро молитвената метода на заволшските старци. Така, преподобниот Нил Сорски говорел дека спасението се состои во тоа „умот да се чува во срцето, ослободувајќи се од сите помисли“. А пет века подоцна, Валериј Слезин со помош на современи инструменти разјаснил дека при читањето молитви се појавува сознание коешто „како да доаѓа надвор од мозокот“. Не сучајно Нил Сорски, за разлика од многумина подвижници, студено се однесувал спрема истоштувачкото испосништво, измачувањето на телото и спрема други аскетски подвизи – тој врз основа на своето сопствено искуство знаел дека за соединување со Бога не е потребно да се подложува на испитување човечката природа. 

www.telo-sveta.narod.ru/libr.htm
Подготви: д-р Драган Михајловиќ

Посети: {moshits} 

Игор Валерјевич Котов
професор на Институтот за современи науки, Минск

Мозокот на човекот, кој по својата структура е материјален орган, врши духовни функции. Материјалната и социјалната средина со својата разновидност и постојаните промени се одразуваат врз состојбата на нервните клетки; од своја страна, содржината на психичките процеси влијае врз нервниот систем во целост, менувајќи ја неговата работоспособност. Практично сите фактори на социјалната средина влијаат, позитивно или негативно, врз состојбата на човекот.

Откако ќе се проучат факторите што влијаат врз човечката психа, може да се поделат на две поголеми групи. Од една страна, психичката состојба на човекот зависи од многу биолошки фактори кои влијаат врз неговиот нервен систем како на материјален дел на организмот. Од друга страна, психичката состојба на човекот зависи од социјалната средина и од способноста на мозокот неа да ја одразува.

Ќе се обидам да докажам дека Црквата може и мора активно да се вклучи во профилактиката на психичките заболувања и во зачувувањето на психичкото здравје на народот земајќи го предвид влијанието како на биолошките така и на социјалните фактори на човечкото битие.
Биолошките фактори на различен начин и во различно време можат негативно да му влијаат на нервниот систем, а со тоа на психата. Нивното влијание може да се покаже уште во периодот на зародувањето на организмот, во ембрионот или во текот на животот.

Посебна група биолошки фактори кои влијаат врз психичката состојба на човекот претставуваат наследните особини - и ова е првата етапа од формирањето на психата. Според мислењето на генетичарот проф. В.Ростовцев, неморалното, аморалното однесување, животот во гревови и склоноста кон зголемување на гревовите како особено бреме паѓа врз потомството, пренесувајќи се како генетско наследство. Придржувањето кон правилата на христијанскиот живот, утврдени со многувековниот опит на Црквата врз основа на Светото Писмо и Светото Предание, - непосредно влијае врз психичкото здравје на потомството.

Следната етапа на формирањето е процесот на зачнувањето. Во последно време се појавија научни трудови во кои се истражува проблемот на најповолните временски периоди и другите околности за зачнување; се вршат споредбени истражувања на здравјето на децата зачнати за време на црковните пости и на оние зачнати при придржување кон сите соодветни црковни прописи; исто така, предмет на проучување е и влијанието на самите услови за зачеток врз здравјето на идното дете. Постојат научни истражувања што ги потврдуваат повеќевековните народни набљудувања и заклучоци за тоа дека децата зачнати за време на постите се одликуваат со послабо здравје.

Наредната етапа почнува по зачнувањето на детето. Со какви мисли, чувства и грижи го носи жената своето дете? Народното искуство препорачува на секаков начин да се заштитува психата на бремената жена. За што размислува жената денес кога е во кругот на семејството, одејќи по улица, седејќи покрај телевизискиот екран? Ако од различни причини Црквата денес не може да повлијае врз целото општество, тогаш врз одделен негов дел - бремените жени - може, така што ќе ги одвои од составот на парохиската паства и ќе соработува со соодветните државни медицински структури.
Ќе наведам пример. Во секое женско советувалиште, каде што може да се забележи апсолутно мнозинство жени уште од најраниот период на бременоста, со нив се водат разговори за хигиената на бремените, во таа смисла и за психохигиената. Непосредно учество на таквите советувања на компетентни во оваа област претставници на клерот и на паствата - е првата можност. Исто така може да се издаваат брошури во поголеми тиражи кои ќе содржат конкретни црковни препораки во врска со заострените полови проблеми, со бременоста и раѓањето деца и со нив да се снабдат женските советувалишта. Се разбира, ова се само почетни чекори, но тие може да се остварат уште во најскоро време.

Биолошките фактори што ги определуваат особеностите на човечкиот живот се толку тесно испреплетени со социјалните, што понекогаш е тешко да се разграничат. Разните токсични материи, инфективните болести, траумите, нарушувањата на размената на материите и другите надворешни влијанија кои се одиграле за време на бременоста на мајката, можат да му нанесат и, за жал, му нанесуваат штета на плодот што се развива. Нервниот систем, како најчувствителен на вакви влијанија, може да биде повреден значително побргу. Според тоа, проблемите на состојбата на околната средина и еколошките особености на исхраната на идната мајка се поважните фактори за формирањето на здравјето на идното поколение.
Понатаму ќе ги разгледаме социјалните фактори. Врз формирањето на човечкиот организам во утробата не влијаат само температурата, храната, составот на воздухот, микробите и отровите - туку и стресните ситуации, чија содржина и квалитет се определуваат од повеќе социјални фактори. Врз рамништето на психичката активност и врз формирањето на психичкото здравје не влијае само состојбата на мозокот како материјален орган, туку исто така и содржината и карактерот на самите психички процеси. А психичките процеси се тесно поврзани со социјалниот живот на личноста.
Според својата содржина, психата е одраз на средината што го опкружува човекот. Перцепциите, претставите, мислењето и придружните чувства го одразуваат односот на индивидуата кон познајното. Сите појави што од гледна точка на човекот се полезни, предизвикуваат кај него позитивни чувства: задоволство, радост, восхит, мир и сл. Појавите кои го спречуваат задоволувањето на човечките потреби предизвикуваат негативни чувства и емоции - огорченост, тага, омраза, страв, очај и др. Самите чувства според интензивноста може да бидат различни во зависност од силата и од социјалната значајност на факторите што го предизвикуваат нивното пројавување. При афектите со послаб интензитет промените во нервниот систем се незначителни и се компензираат со силата на волјата на самиот човек. За време на силните афекти работоспособноста се нарушува на некое време. Продолжителното дејство на слабите дразби со негативен карактер, особено ако се непрекинати, на крајот доведуваат до нарушување на функцијата на нервниот систем.

Да обрнеме внимание на промената на структурата на заболувањата кај населението во последните десетлетија: при општото сопоставување може да се забележи дека преовладува порастот на психичките болести и на граничните психички состојби наспроти позабавеното зголемување на нивото на детската смртност и бројот на инфективните заболувања. Ваквата промена на сликата на бројот на заболувањата во последниве години е поврзана со распадот на огромната единствена држава и со осиромашувањето на луѓето иако општите тенденции се зачуваа: темпото на раст на психичките заболувања само го престигна темпото на раст на детската смртност и на инфективните болести, кои воопшто не се намалуваат, туку исто така ги зголемуваат своите параметри. Оваа тенденција не е присутна само во постсоветскиот регион, туку и во сите развиени западни земји.

Научниците ја поврзуваат оваа појава со информатичкиот и технолошкиот подем, со забрзувањето на темпото на современиот живот и со социјалната напнатост и секојдневните стресови кои доведуваат до нарушување на психичката адаптација. Во последните десетлетија почнаа да преовладуваат т.н. "болести на цивилизацијата" и психосоматските заболувања (гранични нервно-психички растројства, хипертонична болест, исхемична болест на срцето, атеросклероза, чир на желудникот и на дванаесеттопрсното црево, ревматоиден артрит, дијабетес и други хронични заболувања). Погубноста на забрзувањето на темпото на животот се состои, покрај другото, во тоа што човекот катастрофално ја губи способноста да ја оцени својата сопствена душевна (и уште подобро - духовна) состојба; тој престанува да се загледува во себе и да го оценува своето битие од позиција на вечните, неменливи вредности и веќе не умее да се восприеме себеси како круна на творението, како образ и подобие Божје. Затоа затапува во својата самоперцепција, а состојбата на прав што ветрот го растура по земјата (Псал. 1:4) станува природна за него.

Психохигиената на современиот човек подразбира две области на истражување: профилактика на психичките растројства и откривање на граничните форми на неврози со цел неширење на ова психичко заболување. Профилактиката на психичките растројства кај современиот човек меѓу другите прашања посебно го разгледува проблемот на режимот на психолошката оптовареност. Нашите татковци и дедовци не биле исправени пред такви проблеми. А ние денес не можеме да дишеме без компјутер. Затоа времето што детето или возрасниот го поминуваат покрај компјутерот неопходно е строго да се дозира и периодите на работа да се комбинираат не просто со физичка активност, туку со посебна гимнастика.
Христијанската црковна самосвест í го отсекува на личноста множеството информации што не í се нужни ниту на душата ниту за творечкиот раст. Времето на лична молитва и црковна богослужба му ја возвраќа на човекот способноста за внатрешно светосозерцание, го детерминира во системот на координати на Божественото светоздание и ја поттикнува личноста да ги разбере вечните прашања, одредувајќи го нивното решавање во согласност со сопственото личностно битие.
Освен веќе наброените, особено внимание заслужува проблемот на психичката траума. Сите настани кои предизвикуваат негативни чувства и емоции психијатријата ги разгледува како трауми. Дел од нив се еднократни, дејствуваат со определена интензивност, и тоа се акутни психички трауми. Другите не се толку силни по својот интензитет, но дејствуваат во текот на подолго време непрекинато или со чести повторувања, и ова се хронични психички трауми.

Животот на секој човек објективно претпоставува неизбежни акутни психички трауми: смртта на блиските луѓе, на пример, е секогаш неочекувана и секогаш тегобна. Но постојат и акутни психички трауми кои имаат масовен карактер. Историјата на последниве години изобилува со такви примери: чернобилската катастрофа, земјотресот во Ерменија, несреќите во копнениот, морскиот и воздушниот сообраќај, политичките трагедии (државни удари и оружени граѓански судири), терористичките акции и локалните војни, политичкото спротивставување со типични митинзи и демонстрации... Ваквите нагли нарушувања на секојдневниот вообичаен живот го подложуваат на искушение нервниот систем на човекот и неговата реактивност и се главниот фактор од масовен карактер кој ја повредува психата не само на поединците, туку понекогаш и на огромна група луѓе, на одделни општествени слоеви, дури и на општеството во целост. Во зависност од вродените особини за перцепција на овие психички трауми, а исто така и од состојбата на нервниот систем во даден момент - реакциите на луѓето со различни типови психа, темперамент и душевна конституција може да бидат различни.

Луѓето со цврст и урамнотежен нервен систем се способни при најсилните потреси и несреќи да го зачуваат спокојството, ладнокрвноста, јасноста на мислата и способноста за адекватни реакции, без оглед на силината на емоционалното доживување. Други луѓе при силен психички потрес ги губат на некое време вообичаеното спокојство и работоспособноста. Кај трети настанува значително растројство на нервниот систем.
Во вакви ситуации навистина се "блажени миротворците". Проповедта за општествено помирување денес зазема посебно место во пастирското служење на Црквата. Да се сетиме на настапот на Патријаршискиот Егзарх на цела Белорусија на Себелоруското народно собрание на 19-20 октомври 1996 година во Минск и на неговиот позитивен одглас во општеството!

Хроничните психички трауми се предизвикани од долготрајниот внатрешен немир кога станува збор за посебен тип на нервен систем на човекот. Внатрешните конфликти можат да настанат поради противречноста меѓу желбите и способностите, поради чувство на вина за дозволена грешка или извршен престап, поради неизвршена должност. Разорувачкото влијание на хроничните психички трауми врз душевното и менталното здравје се одвива, главно, со посредство на два механизма.

Од една страна, кругот на мисли и претстави поврзани со конфликтната ситуација образува во психата на човекот една постојана доминанта која има силно дејство. Ако кај акутната психичка траума доминантата е краткотрајна и нејзиниот интензитет се намалува, тогаш кај хроничната психичка траума доминантата е долготрајна и нејзината сила постојано расте. Од друга страна, истовремено со конфликтната ситуација се одвиваат и негативните состојби предизвикани од неа: возбуденост, незадоволство, навреденост, депресија, страв. Тие не се толку силни како кај потресните случувања, но се постојани и имаат тенденција на растење. Поради тоа што кај хроничната психичка траума силата и на патолошката доминанта и на негативните состојби (кои, од своја страна, уште повеќе го засилуваат дејството на доминантата) е долготрајна и се зголемува, психичките растројства во овој случај имаат потежок карактер.

Свештениците што комуницираат со луѓето кои доживуваат вакви психички растројства треба да имаат барем најнеопходен минимум психијатриско и психолошко искуство за да можат адекватно да го поведат разговорот и да дадат делотворен совет. Опитните духовници во вакви ситуации дејствуваат според широкото практично искуство, како личното така и исцрпеното од Светото Писмо, од хагиографската и богослужбената литература, поставувајќи во основата на своите благослови (совети и препораки) засилена молитва во која им се открива волјата Божја. Меѓутоа, и ним често им недостигаат чисто научни медицински знаења. А младите отци често се судираат со мошне сериозни тешкотии дури и во разрешувањето на чисто медицинските психијатриски прашања, зашто немајќи духовно и практично искуство, неоправдано го пренебрегнуваат тесноспецијалниот медицински опит.

Неспособноста да се открие психолошката доминанта и сестрано да се запознае ситуацијата доведува до тоа"книшките" совети, иако правилни од богословска гледна точка, соговорникот да не ги прифати, зашто тие не го наоѓаат потребниот одзив на неговото лично психичко рамниште и во неговата моментна душевна состојба. Очигледно дека е дојдено време во наставните програми на духовните школи да се воведе изучувањето на основите на медицината, психијатријата, психологијата и на педагогијата.

Уште посложен процес е подготовката на психијатрите и на психолозите во световните високообразовни установи. Црквата може да иницира издавање на непознатите кај нас трудови на истакнати психијатри и психолози кои биле христијани, на пример, на познатиот психолог и богослов В.В.Зењковски. Црквата може да го иницира и пишувањето учебници и хрестоматии по овие дисциплини за да им бидат достапни на студентите заради изучување на различните гледишта за причините за настанувањето на психичките заболувања, и начините и методите на нивното лекување.
Разгледувајќи ги аспектите на психичките трауми, не смееме да не го споменеме погубното влијание врз човечката психа на дејноста на разни псевдорелигиозни секти и проповедници, парапсихолошки и отворено окултни школи со кои во последно време е преплавена не само Белорусија, туку практично сите словенски земји на Средна и на Источна Европа. Државата е правно обврзана да ја уреди со закон дејноста на религиозните организации, да ги оценува од гледна точка на историските религиозни и културни традиции на својот народ и историскиот придонес на една или на друга конфесија или религија во националното и државното формирање на својата земја. Ова непосредно се сооднесува со интересите на националната државна безбедност и не смее да не биде внесено во нејзината концепција затоа што деструктивните секти и школи го поткопуваат темелот на животната активност на секој народ, на секоја нација и на секоја држава.

Одовде произлегува неопходноста од највнимателен пристап кон давањето можност да се проповедаат нетрадиционални религиозни учења во сите државни установи. Разумно би било да го исползуваме познатото искуство на оние европски земји, како Германија, на пример, каде што на државните школи може да предаваат само луѓето со христијанска вероисповед, која е традиционална за оваа земја. Сектантите, зад какви образовни програми и да се прикриваат (како, на пример, сектата Мун), во школите не се допуштени. Овде на браникот на културно-религиозните традиции, кои ја оформија германската нација, стои законот.

Соработката меѓу Црквата и државата денес е апсолутно неопходна заради решавање на проблемот на зачувувањето на психичкото здравје на народот. Само со заедничка работа и со организирана координација на активностите и вложување заемни усилби може да се дојде до позитивно решение на овој општонационален проблем.

Превод од руски:
Ирена Кепеска