АКСИОМИ НА РЕЛИГИОЗНОТО ИСКУСТВО

И. А. Иљин

ЗА РЕЛИГИОЗНОТО ОЧИСТУВАЊЕ
1
Идејата за религиозниот „катарзис“ (очистување) е стара, правилна и длабока идеја. Таа се јавувала секогаш кога човекот почнувал да чувствува дека религијата не е резултат на инстинкт, туку на дух, не на суеверие, туку на веродостојност, не на измислици, туку на созерцувачко искуство, не на страв, туку на радост и љубов. Таа се јавила во сите големи религии и станала белег на нивното созревање или на настапувачката зрелост.
Во основата на религиозниот катарзис лежи елементарната вистина, според која Господ е велик, а човекот мал, така што за правилно восприемање на Бога човекот мора духовно да расте и да се усовршува. Патот до Бога е пат што води „горе“ и човек кој сака да го види Бога, или духовно да го почувствува Неговото струење, мора да го „има своето срце горе“. Изразувајќи се философски, би можело да се каже: Од Бога дадените предмети имаат своја, внатрешно присутна, духовна важност; и восприемањето (секогаш лично) на таа важност зависи од верноста, чистотата и силата на субјективниот чин, на субјективното искуство и видение. И ете, процесот на религиозниот катарзис е предодреден да му ја соопшти на човекот таа верност, таа чистота и таа сила.
Тоа значи дека, предметно и само по себе, ништо не е ништожно; па дури и субјективно-најништожното (на пр., бого-слепиот грешник, завршен во својата субјективна баналност) – објективно не е ништожно, туку има своја негативно-трагична смисла пред лицето Божјо. Сите од Бога создадени предмети, дури и оние што го изопачиле својот зрак и ја изгаснале во себе искрата на Божјиот пламен, имаат свое скриено духовно значење: не постојат ни ствари, ни луѓе, ни предмети коишто се супстанцијално безначајни или апсолутно ништожни. Бого-празнотијата не е својство на предметите и на субјектите, туку само на субјективните акти и „осубјективените“ содржини.

Овој факт не е измислен од некаква доктрина, туку е вистинска основа на религиозниот светоглед и, притоа, основа која може да се докаже. Доказот, или искуствената потврда за тоа, човекот може да ја добие само преку лично, непосредно искуство, преку искуство на религиозно сознавање: секој банален, безначаен предмет, при неговото користење, се покажува, главно, како „недоразбирање“: зад ништожноста се покажува објективна смисла, од правта на безначајното изнурнува предметно-суштественото. Баналноста на никаков начин не престанува да биде баналност, но сега се осмислува како човеково духовно бессилие. Безбожието и противбожието на никаков начин не стануваат дострел, туку ни се претставуваат како трагедија на духовното слепило. Порокот и злодејствието никако не се оправдуваат, туку ни се претставуваат како болест на духот и на волјата, како спазма на богоотфрлената душа, како безумие на човекот којшто паднал во бездуховност, безсвесност и срам. „Негативното“ воопшто не се покажува како позитивно; напротив, тоа се разголува, како негативно и му се суди со Зракот Божји; и неговата смисла има духовно-патолошка природа (болест на духот), трагична (паѓање на духот) и тератолошка (духовна изопаченост).
Сето тоа како да се процепи во Божјото ткиво, или духовни „рани“ на Царството Божјо, или темни, црни места во Неговиот светол етер. „Важноста“ нивна е сосема поинаква од важноста на бого-светлечките предмети; ако им се измерат вредностите, таа им е спротивна; но на религиозниот поглед сепак му се открива нивната длабока религиозна смисла: сокриената во неа „празнотија“ или „рана“ е важна не поради важноста на совршенството, туку поради трагичната важност на гревот, во кој се открива присутната интенција на злото и неприсутната потенција на доброто.
Оваа религиозна смисла, сокриена во предметите, како да чека да биде откриена од религиозното восприемање. И религиозно-зрачниот човек самата баналност на баналноста ја гледа како неприсутна духовна важност, како субјективна недозреаност, како духовно слабосилие, како беспомошност, заблуда и паѓање на силата којашто е добра по своја природа. Имено, кон такво мудро и прозорливо восприемање на предметите ја подготвува човечката душа религиозниот катарзис.
Тоа значи дека, ако човек гледа на објективно важни предмети, а ги восприема неговите тривијални содржини, корените за тоа лежат во субјективните недостоци на неговатат восприемачка душа и на нејзините активности. Согласно мислата на Беркли, човекот не го гледа сонцето затоа што самиот крева прав, и кренатата прашина му го затскрива погледот кон сонцето. Не е Бог „скуден“, и не е создадениот од Него свет „ништожен“, туку е скуден духот на човекот-созерцувач, ситна е неговата душа, кратковидо или слепо е неговото око, бессилно е неговото восприемање, безначајни се неговите мерки, лажни се неговите критериуми – и затоа се ништожни содржините усвоени од него. За да се восприемаат Божјите зраци, потребно е да се очисти својот духовен вид; за да се види Бог, нужно е да се зајакне своето духовно око, правејќи го способно за религиозните очигледности. Темнината не е во Предметот, туку во субјектот. Од Бога исходи Откровението; тоа не се восприема, зашто во човекот владее бессилие и постои ограда. Човековата душа е исполнета со банална содржина, таа сите нешта ги мери со банални мерки, прилепена е кон безначајни цели, кон фиктивни „богатства“, кон илузорни перспективи, се одржува со постојани страстии и желби – и како таа да го види Бога-Отецот, како да го препознае во Христа – Синот Божји, како да се препушти на повикот и на потстрекот од Светиот Дух?
Религиозниот катарзис е призив – прво да ја ослободи човечката душа од тоа ропство, а потоа – да ја изгради и зацврсти нејзината духовност.
Првата задача е – негативна. Тоа е негативната фаза на религиозното очистување. Катарзисот ја открива неправилната состојба на субјективната душа, води кон спознавање и признавање на неспособноста на нејзините акти, просечноста на нејзината содржина, ништожноста на нејзините цели, постојаноста на нејзините страсти и потстреци. Баналноста се разобличува, оградата се трга; темнината се расејува.
Втората задача е – позитивна. Тоа е позитивната фаза на религиозното очистување. Катарзисот создава религиозно правилни чинови и ги зајакнува. Духовното око се отвора; тоа ја восприема Божјата светлина и божествените содржини; се собира лично религиозно искуство, се гради личниот духовен карактер; душата стекнува способност да пребива на нивото на божествените содржини и созрева кон религиозна очигледност. Религиозниот катарзис завршува преку земната смрт и неземната бесмртност.