Магистерски труд на Софија Грандаковска 

6. Книжевната форма на молитвата во хеленската книжевност

 6.1. Најпарадигматичен пример за молитвени повици и истакната религиозност се среќава во тн. хиератска, света, сакрална или профетска позија. Славењето на божјите дела во овој тип поезија најчесто завршува со молитва. Водечки книжевни облици на хиератската поезија се пајанот и номосот. Номосот е религиозна песна исполнувана на празници во чест на некој бог. Од VII век пр.н.е. означува пеење за време на обреди во чест на некој празнуван култ и е наречен химна посветена на некое божество. 

6.1. Пајанот [paiἁn]  како свечена песна посветена на одредени култови, во својата етимологија на зборот покажува идентичност со името на богот-лекар [Paiἁn, ᾱnos], кого науката подоцна ќе го идентификува со Аполон, кој и самиот е бог на лекувањето, сфатено во возвишена смисла како светлина. Во оваа карактеристика на боговите се оцртува семантичко-семиотичката означеност на молитвената етимологија, во која стои повикот за доброто. Историографските податоци говорат дека човекот во почетокот го повикувал овој Бог молејќи му се за добро здравје, а потоа принесувајќи му и песни. Од друга страна, филолошката наука смета дека називот пајан потекнува од извикот  ἱ ὴ paiἁn, paiἁn. Во книжевноста (кај Хомер), го наоѓаме податокот дека Пајан е лекар на боговите. Антропоморфната карактеристика на боговите станува семантички знак во молитвениот пајан, како означител за исцелителската или оздравувачката функција на молитвениот дискурс. Затоа подвлекуваме: пајанот како песна испеана во чест на некој бог, во исто време претставува молитвена песна или песна за благодарење.Најстарите примери за употреба на пајан ги наоѓаме кај Хомер. Пример за тоа е XXII пеење [391-394], посветено на загинувањето на Хектор: 

„Сега пак, ахајски момци, пајанот запејте го боен,За да се вратиме пак на корабите с трупот на Хектор.Стекофме голема слава: го убифме дивниот Хектор,Кому што Тројците в град му се молеа како на бога..“[1] 

6.2. Потврда за употребата на пајанот како молитвен жанр, наоѓаме и во философската литература, во делото на Платон, во неговата Гозба или за љубовта:  

„Во времето кога ние сè уште бевме деца, му одговорив јас, поточно кога Агатон доби награда за својата прва трагедија, и утредента заедно со членовите на својот хор, принесол жртва за победата. Според обичајот гозбата е поделена во два дела: ручек и симпозиум [пијанка]. По ручекот се напивале малку вино во чест на добриот демон, потоа масите ги тргале на страна, а гостите си ги миеле рацете пред да јадат. Потоа принесувале жртва и пееле пајан [молитва].“[2]  

Философската мисла на античка Грција спознала дека од Бога може да се бара само добро, бидејќи самото добро доаѓа од него, т.е боговите (Џемс,1990, 292). Поткрепа за овој аргумент најдовме во Платоновиот Федар, во устата на Сократ: 

„Дури и во најтешките болести и страдања, кои како последица на древниот божји гнев владееле во некои семејства, занесот, кога ќе им се појавел на оние на кои тој им требал, им донесувал здравје, со тоа што нашол прибежиште во молитвите и божјите служби...“ [3] 

Во Федар од Платон како најеклатантен пример за молитва во форма на дијалог, посочуваме  во следниот извадок: 

„Сократ: Но пред да си заминеме, зар не ќе биде добро да им се помолиме на тукашните богови?Федар: Се разбира.Сократ: Драги Пане и вие богови на овој крај, дајте ми да бидам убав одвнатре, а мојата надворешност да стои во хармонија со моите внатрешни особини: мудрецот секогаш да ми изгледа богат и да имам само толку злато колку што може да го носи во себе мудрецот. Дали ми е потребно уште нешто, Федар? Јас нема ништо друго да ѝ додадам на мојава молитва.Федар: Кажи ја истата молитва и за мене, зашто на пријателите сè им е заедничко.“[4] 

6.3. Едно од најзначајните сфаќања кај хомеровскиот човек е херојското сфаќање на животот, преку кое се наоѓа начин да се надмине песимизмот, т.е. минливиот карактер на животот. Затоа, желбата за слава, правда, чест и правичност се главните атрибути на херојското сфаќање на животот, издигнати до степен на религија. Во тој контекст, Олга Фрејденберг, тргнувајќи од дихотомијата добро -лошо, содржана во етимологијата на поимот молитва, истакнува дека од функцијата на зборот добро настануваат пофалбите, славите, благословите, а од функцијата на зборот зло - војната, гневот, проклетството. (Frejdenberg, 1987, 80) Славата ја носи бесмртноста, вечноста на хомеровиот јунак, кој на тој начин ја победува смртта и се врти кон овоземните радости. Оттука лежи интересот да се опева славата која станува поезија. 

6.4. Во тесна врска со појавата на пофалбите, стои и појавата на епикинијата која се однесува на опевање на победата на јунакот, која е тесно сврзана со неговите јуначки подвизи, искушенијата низ кои минува тој, како и неговата трагична смрт, која повторно се претвора во пофалба. Така, мртвиот јунак низ говорот на молитвената инвокација и поетскиот дискурс, повторно оживува низ семантиката на славата, како највисок атрибут на едно човечко и јуначко постоење. Произлегува заклучокот дека во хеленското сфаќање - да се биде јунак и да се умре - има синонимно значење. Јунакот е изедначен со Бога. Трагичноста на јунакот ја вклучува жртвата. Молитвата е жртвување. Молитвата се упатува Богу. Оттука, јунакот е рамноправен со Бог. 

6.5. Во формите на пофалбата и епикинијата (епската стварност), се содржи  и хтоничната функција на поимот добро, врзан со потеклото на молитвата. Јунакот умирајќи, тој опеан, повторно оживува. Преку негово инвоцирање, тој оживува. Во овој контекст треба да потсетиме дека повикувањето [на името], значи и присуство на оној или она што се инвоцира. (Паризо, 1992, 138) Затоа, епската стварност кај Хомер започнува со повикот кон Музите, а потребата таа да стане поетски облик (епопеја, пофалба, епикинија и сл.), го потврдува постоењето на начинот како да се надмине минливоста на животот и да стане вечност како Бог. Тука спаѓа потеклото на молитвата: 

„Таквата реч со своите две функции претставува единствена молитва; но тоа не е ни религиозна, ни апстрактна молитва, туку нејзин конкретен предрелигиозен облик кој е претставен во Целина и таа сеуште ја нема својата идна религиозна специфичност.“[5] 

Специфичниот молитвен дискурс во хеленската книжевност се огледува и преку тоа што се негува обожувачката (адоративната) функција на молитвата. Имено кога се проколнува, се критикува божеството, всушност се повикува истото тоа божество да спаси, да исполни или да даде:

 „Повикувајќи го и величејќи го божеството, човекот секогаш моли или проколнува: дај, испрати, исполни. Непрестано потсетува дека и тој самиот давал, исполнувал. Вообичаените формули во антиката се: услиши ме, послушни ме. Јасно се гледа дека не е избришана архаичната амбивалентност на бог-човек.“[6]