Византиското пеење на листата на УНЕСКО е можност за регионална соработка

Византиското пеење, познатиот музички жанр што датира од почетокот на христијанството и сѐ уште се изведува во православните цркви, на крајот од 2019 година, УНЕСКО го стави на својата листа на нематеријално културно наследство. Апликацијата ја поднесоа Грција и Кипар, кому ова му беше и прво културно добро впишано на листата на заштитени нематеријални добра на познатата светска организација.

– Како жива уметност што има досег од 2.000 години, овој музички систем на византиско пеење е значајна културна традиција што води потекло од Византиската Империја – стои меѓу другото во соопштението на УНЕСКО, во кое е истакнато дека во музиката на Балканот и на источниот Медитеран, каде што и се протегала империјата, ова пеење се изведува а капела и монофоно, како придружба на литургиските текстови.

За значајниот момент од заштитата на ова нематеријално светско наследство, кое сѐ уште е присутно и во Македонија, но и за начинот на кој тоа во земјава се практикува и третира, своите сознанија и ставови ги споделуваат: Велика Стојкова Серафимовска, етномузиколог од институтот за фолклор „Марко Цепенков“ од Скопје, унесков експерт за нематеријално културно наследство и Димитри Кумбароски, музички византолог, професор во средното музичко училиште „Тодор Скаловски-Тетоец“ во Струга.

– Впишувањето на византиското пеење во листата на УНЕСКО на нематеријално културно наследство на човештвото од Грција и Кипар претставува одличен чекор на валоризација и промоција и на духовната, односно црковната музичка традиција во рамките на нематеријалното наследство. Оваа иницијатива е одличен почеток и можност за една регионална соработка помеѓу земјите од регионот, кои се дел од византиското културно наследство: Македонија, Бугарија, Србија и Грција, каде што ова добро сѐ уште е живо и се негува со свој локални, односно национални специфики. Македонското византиско црковно пеење има свој специфики и карактеристики што имаат свои архивски записи, но се запишани и истражувани и од врвни македонски и светски византолози и истакнати научници од областа на црковното пеење, како Владимир Мошин, Сотир Голабовски и други – посочи Стојкова Серафимовска.

Во рамките на единствената музичка научна манифестација „Струшка музичка есен“ во организација на Сојузот на композиторите на Македонија, преку научни трибини и концерти веќе половина век се одвојува посебно внимание за македонското византиско пеење. Но она што го категоризира византиското црковно пеење како нематеријално културно наследство се токму неговото културно и социјално значење и неговата жива трансмисија и изведба. И покрај влијанието на таканаречената „Мокрањчева школа“ на хорско црковно пеење од првата половина на минатиот век, денес претежно присутно во соборните храмови во поголемите урбани средини, во македонските манастири отсекогаш, а и сега, се негува и се пее стариот Византиски осмогласник, кој претставува основа за македонскиот стил на машко и на женско византиско црковно пеење. – Оваа традиција се пренесува по устен пат и има длабока културна функција изразена преку музичките специфики во кои врз византискиот музички црковен кодекс се вградени македонскиот музички идиом и мелос, но и преку специфичните црковни музички форми, кои се изведуваат при црковните обреди. Дополнително, византиското пеење има и длабока социјална функција, која е видлива во колективната изведба не само на монасите и црковните лица, туку и на народот што учествува во црковните обреди и го чувствува ова пеење како свое, односно како дел од својот културен идентитет – вели Стојкова Серафимовска.

Таа укажа и дека заемното влијание на византиското и на народното пеење во Македонија се гледа и преку божиќните песни, кои се пеат токму на карактеристична византиско црковна мелодија пренесена во народното творештво. Според неа, живоста на овој нематеријален културен елемент може да се забележи и во годинашната промоција на „Божиќна песна“ испеана од популарни македонски музичари, како промоција на црковните вредности на Македонската православна црква.

– Сепак, кај нас сѐ уште не постои доволно развиена свест за значењето на нематеријалното културно наследство, па македонското византиско пеење не е впишано ниту во националниот регистар на културно наследство, ниту пак е започнат процес на валоризација. Со непостоење на музиколошки институт во државата, а и немање претставник на музичката наука и уметност во МАНУ, заштитата на црковното пеење не е соодветно регулирана и, секако, е запоставена. Впишувањето на византиското пеење на листата на УНЕСКО отвора нови можности за промоција на ова добро и на национално ниво. Не е невозможно приклучување кон апликацијата на Грција и на Кипар, тоа е дури и посакувано доколку Македонија ја заврши домашната работа, односно го валоризира и впише византиското пеење во националниот регистар. Живата состојба на ова добро во целост ги исполнува сите критериуми за негово впишување и во репрезентативна листа на УНЕСКО. Според меѓународните критериуми и препораки, секоја држава-членка, која смета дека на нејзината територија има и живее нематеријалното културно добро претходно впишано на некоја од листите на УНЕСКО од страна на друга држава, може да поднесе иницијатива за вклучување во номинацијата. Ваквите постапки се секогаш добредојдени и во целост со духот на Конвенцијата за нематеријално културно наследство на човештвото. Дополнително, регионална соработка со Грција во контекст на истакнување на заеднички регионални културни карактеристики ќе претставува одличен чекор кон изразување почит за културните вредности и отворање можности за културен дијалог – рече етномузикологот Велика Стојкова Серафимовска.

За музичкиот византолог Димитри Кумбароски забележлив дел од соопштението на УНЕСКО, по повод впишувањето на византиското пеење на листата на нематеријално културно наследство, најпрвин претставува фактот што ова пеење се определува со неговиот вистински назив – црковно пеење.

– Потоа во соопштението се нагласува неговиот историскиот континуитет од антиката до денес, а тоа значи дека византиското пеење е несведливо единствено на тесноисториската смисла и дека врската меѓу древните традиции и современата псалмодиска практика е природна. Прашање, за кое подолго време во науката се водеше дебата. Во соопштението исто така се потврдува дека ова пеење е наднационално и дека претставува исходиште на еден културолошки универзализам својствен за црквата. И, секако, одлуката претставува своевидна потврда на постигнувањата на сите наши свештенопсалти, мелурзи и научници низ историјата, кои придонеле во делот на византиското пеење, но и извесна афирмација на трудот и заложбите на неговите протагонисти денес – вели Кумбароски, кој како втор битен сегмент во одлуката на УНЕСКО го смета признавањето на единственоста на византиското пеење, во смисла на историскиот развој.

Тоа значи, смета тој, дека и покрај промените низ историјата, ова пеење останало едно и исто, т.е. дека она што денес го слушаме во црквата како византиско пеење, не претставува некаква реконструкција или реминисценција на изумрена историска практика, туку едно и исто, неминливо и неменливо музичко предание на црквата.
– Византиското пеење, наспроти сите конструкти, кои поради разни причини успевале да се наложат во богослужбата во одреден временски период, секогаш успевало да се воздигне токму поради неговата конститутивна природа. Поради сево ова, иако одлуката следува по предлогот на Грција и на Кипар, би рекол дека успехот, интересот, но и одговорноста се и наши заеднички – истакна Кумбароски.
Фото: Маја Јаневска-Илиева
Интересот за византиската музика треба да се насочи кон пишаната традиција

Византиското пеење кај нас има свои корени уште од 9 век, од времето на покрстувањето на македонските Словени. Светите браќа Кирил и Методиј и нивните свети ученици претставуваат втемелувачи на богослужбената, а со тоа и на псалмодиската практика кај словенските народи. Особено важна улога во таа смисла имаат св. Климент Охридски и неговиот универзитет во Охрид, каде што по примерот на квадривиумот на Цариградскиот магнаварски универзитет, се изучувала и музиката. Во продолжение, византиското пеење на овие простори следи извесна развојна линија, која изобилува со подеми и падови, но во втората половина 20 век, поради разни причини, тоа целосно ќе биде изместено од богослужбата. Во тој период, важна улога во неговото одржување ќе одигра струшката школа, а особено отецот Владимир Санџакоски, кој ќе стане инспирација за доајените на современата македонска музичка византологија – професорите Сотир Голабовски и Драгослав Ортаков. Тие ќе го актуализираат ова пеење во научните кругови и ќе ја иницираат познатата научнокултурна манифестација „Струшка музичка есен“, чија примарна цел беше да се занимава со проучување на византиското пеење на територијата на Македонија и со проучување на специфичностите на локалниот музички јазик. Интересот за византиското пеење живо се актуализираше на почетокот од 1990-тите години во црковните кругови и особено по 2000 година.
– Денес може да се каже дека се создадени сите предуслови за негово суштинско враќање, но потребни се и добра волја и решителност во самата црква и институциите. Интересот за византиската музика кај нас во иднина ќе треба да се насочи кон примарните музички извори, пишаната традиција, која се состои од музички ракописи и изданија. Претстои да се изврши целосен попис и да се изработат дескриптивни каталози на ракописното и на старопечатеното наследство, но исто така и да се дигитализираат истите тие. Фокусот секако дека ќе треба да се насочи и кон семиотичките содржини на ракописите и старопечатените книги. Патем, кон досегашните истражувања на домашните и на странските истражувачи. Ќе треба да се направи рекапитулација на постигнувањата, но и да се биде во чекор со современите тенденции во современата музичка византологија. И, секако, усната традиција, изразена во современата псалмодиска практика и документирана со аудиоснимки. Сево ова со сигурност ќе придонесе за автентично обновување на византиското пеење кај нас. Само така ќе можеме правилно да му се вратиме на изворното наследство, наспроти индивидуалните обиди, кои се далеку од критериумите на црквата за византиското пеење – вели Кумбароски.