Јасмина Зајкова- Просветителите од XIX век

5. Просветителите од XIX век

Всушност, зборниците пишувани во дамаскинарски дух, воопшто се едни од првите печатени книги на народен јазик кај нас. На прагот меѓу XVIII и XIX век двајца наши народни просветители, Јоаким Крчовски и Кирил Пејчиновиќ, понесени од напредните идеи во дамаскинарски дух, со цел да го издигнат нашиот заостанат народ, зачекориле и во модерното време. Во првите децении од XIX век тие правеле поголеми отстапки од традиционалниот црковнословенски, отколку анонимните дамаскинари пред нив и во текстот на поуките употребувале почист говорен народен јазик, за да бидат тие полесно разбрани од средината за која биле наменети. Но, не го поставувале свесно проблемот за книжевната норма, а во духот на дамаскинарите се труделе да му дадат на народот и отпечатена поучна лектира со религиозно - просветна содржина на разбирлив јазик .
Нашиот книжевник Кирил Пејчиновиќ, кој воедно бил и организатор на манастирските школи во Марков манастир – Скопско, и манастирот во Лешок - Тетовско, е еден од особените проповедници, кој своите проповеди во дамаскинарски дух ги изложил во неговите зборници „Огледало“ и „Утешение грешним“. За тоа колку се важни и драгоцени за нас овие негови дела, зборува фактот што тие и во денешно време наоѓаат примена кај црковните проповедници, бидејќи во неговите слова провејува духот на тоа време, кој несомнено е присутен и денеска, но за жал опфаќа сè поголем размер. Иако Пејчиновиќ не бил многу образован човек, во неговите проповеди има силен, жив, личен однос и голема актуализација.
Кирил Пејчиновиќ и Јоаким Крчовски се производ на онаа традиција што се залагаше да му ја приближи нa народот религиозно - поучната книжнина. „Препростејшиот и некнижен јазик Болгарски долнија Миссии", на кој Кирил ги составува своите текстови, e неговиот тетовски говор, примешан со елементи од централните говори, и во кој учеството на црковнословенскиот e, како и кај Крчовски, сè уште значително . Затоа може да се каже дека времето на овие двајца наши знаменити просветители било преоден период кога не можело да се пишува ниту само на црковнословенски, ниту само на народен дијалектен јазик.
Веќе од средината на XIX век, нашата преродбенска интелигенција – Анатолиј Зографски, Партениј Зографски, Кузман Шапкарев, Димитар Македонски, Ѓорѓи Пулески, и др., прават свесен напор за изградба на литературна норма, така што тогаш се јавуваат и првите печатени учебници на македонски јазик. Почнувајќи од 1857 до 1880 година биле изработени 16 македонски учебници од наши преродбеници . Првиот наш учебникар бил Партениј Зографски, кој во Цариград го објавил својот прв учебник Кратка Свјаштена историја на Ветхо- и Новозаветната Црков во 1857, а во 1858 год. и вториот под наслов Началное учение за децата. Во овие учебници провејува родниот галички говор на авторот, но секако, не изостануваат и други западно - македонски говори.
Она што е за одбележување во поглед на просветителството во нашата земја од XIX век, секако е дамаскинарскиот дух кој се провлекува во делата на нашите просветители. Тие, како предани трудбеници во просветувањето на простиот народ по однос на јазикот, оделе по патот што бил обележан од дамаскинарите. Нивните книги и по карактерот и по содржината и по јазикот, всушност се Дамаскини од тој период. Меѓу нив и Григориј Пелагониски има уште многумина кои, главно, преку Григориевиот превод ги ширеле просветителските идеи заложени кај Дамаскин Студит .
Несомнено, сите дамаскинари како образец ги имале текстовите од класичниот период. Самото востановување нa вакви паралели нe e без важност, бидејќи појавите од класичниот период, секако стоеле во врска и со некои појави во времето на авторот и со потребата да се реагира на нив од позицијата на христијанскиот етички кодекс. Точно е тоа дека секое време си има свои особености и интензитет, но гревовите, отсекогаш ја измачуваат човечката природа која не сака да се соедини со Бога. Низ сите времиња нашиот непријател и ‘противник, ѓаволот, обиколува како лав што рика и бара некого да проголта’ (1. Петр. 5, 8).
6. Проповедништвото во Преспанско – пелагониската епархија по времето на преродбата

Епархијата од каде што доаѓам е епархија со славно минато. Доволно е да се спомне дека духовниот живот во раното христијанство се потврдува со учеството на повеќемина нејзини епископи на одделни Вселенски и Помесни Црковни собори. Не е за заобиколување и податокот за постоењето на битолската Богословија, која во 1922 год. ја отворила српската Православна Црква . Токму во неа, учителска дејност ќе водат св. Јован Шангајски, Николај Велимирович, Кипријан Керн и др. Нивната улога како учители и пастири, не била само во изложувањето на верските вистини, туку и нивно имплементирање во животот на човекот. Оние, кои биле удостоени да бидат нивни ученици, запишале сведоштва, кои се од особено значење за денешните проповедници. Тоа е така, зашто тие покажале дека помеѓу мисленото, зборуваното и направеното не смее да постои разлика. Со други зборови, како Божји соработници на нивата Господова во целост ја исполниле својата пастирска должност: да ги спасуваат душите, каде и да се. Св. Јован Шангајски, во една пригода, цитирајќи го св. Јован Златоуст ќе рече: „Христос дошол на земјата да ја обнови изопачената слика Божја во човекот, да ги повика луѓето на заедништво и на единство со Бога, да го отстрани не единството меѓу луѓето и да ги соедини во еден нов човек, кој со една уста и едно срце ќе Го прославува својот Творец. Должноста на секој пастир е да ги доведува луѓето до тоа единство, да ги препородува и да ги осветува. А има ли нешто повозвишено од преродбата на Божјите суштества?“
„Периодот на живеење во Охрид, во лулката на словенската писменост и култура, бил од пресудно значење за епископот Николај. Тука доаѓа до преобразба на неговата личност, а тоа длабоко ќе се одрази врз неговото творештво. Впрочем, тука добива инспирација за создавањето на своите најдобри дела“ . Тој бил епископ охридско – битолски и како таков формирал дом за сиромашни и напуштени деца, во кои многу често свратувал. Народот го помни како прекрасна личност, која оставила траги во својата проповедничка дејност, токму поради тоа што не ги штедел зборовите кога било потребно да се изобличува злото. Затоа, за едни бил камен за потпирање, а за други камен за сопнување. Но, како и да е, од него останало огромно пишано богатство, различно по содржина и прилагодливо и за образованиот и за неукиот човек, кое, пак, сведочи за неговата личност и дело. Тоа за идните генерации е одличен материјал за подготвување на проповед, всушност, познато е дека многу наши современи проповедници, ги користат токму неговите Омилии, како инспирација за нивните литургиски беседи. Затоа, нема да згрешам, ако напишам дека токму св. Николај, поради неговиот изострен богословски ум, важи за проповедник со класично достоинство.
Ова фрла поглед врз карактеристиките на проповедите од овие учители: систематичност, разбирливост, народност, кои секако дека доаѓаат од нивната пожртвуваност, љубов и блискост со верниците. Со сигурност може да се констатира дека, тие го користеле проповедничкиот материјал од златниот период на Црквата, внесувајќи истовремено и свежи идеи и размислувања, карактеристични за времето во коешто живееле.

(Продолжува)

Jasmina.fakultet.jpg