“Многу е тажно кога во црквата врне“, му вели во видение прочуениот иконописец Теофан Грк на ученикот Андреј Рубљов во една сцена од истоимениот филм на рускиот режисер Андреј Тарковски. Обајцата погледнуваат кон разурнатиот покрив. Снег врне врз телата на убиените по крвавата битка на двата руски кнеза, браќа. Теофан Грк е одамна починат. Тој му се јавува на иконописецот, згрозен од глетката на разурнатата црква. Неговото мудро слово го утешува монах Рубљов, занемен од ужасот на битката. Му помага да разбере што е најзначајно за него. Наспроти виорот на братоубиствена борба во историјата: да гради, да живописува цркви. Од тој миг Рубљов се обвива во молк и молитва.

Црквите и како урнатини ги преживуваат распадите на блескавите царства како Источноримското. Тие останаа како чудесни сведоци на живата вера на народот и по долготрајното владеење на Отоманското Царство на Балканот. Со векови потоа ние ги читаме имињата на дарителите, ктиторите на црквите. Црквите го преживеаја теророт на стравотно силните држави како онаа национал-социјалистичката во Германија. Црквите беа засолниште за прогонетите, за противниците на расистичкиот режим. Некои свештеници во знак на солидарност со безимените еврејски жртви одеа доброволно во гасните комори: како католичкиот свештеник Максимилијан Колбе во логорот во Аушвиц, или протестантскиот теолог и свештеник Дитрих Бонхофер. Тие самите тогаш во маченичката смрт стануваа знаци на надеж и солидарност. Црквите остануваа и како урнатини небески белези во опожарените, бомбардирани европски градови по Втората светска војна. Бомбардирањата ги преживеа и Келнската катедрала, иако сиот Келн беше претворен во прав и пепел. Останките од црквите се возобновуваат кога ќе се надмине минатото, кога ќе се најде пат за помирување со него. Така по германското обединување се возобнувуваше Фрауенкирхе во Дрезден, како знак на историското помирување на поделениот народ. Надминувањето на минатото, помирувањето со некогашните непријатели по војните никогаш не може да се случи без покајанието, без потиштеноста пред историските грешки на секој народ. Кога урнатите цркви се возобновуваат, минатото почнува да си заминува сосе мачните траги на раздор и стигма, на раздел и разединетост. Кога урнатите цркви востануваат од своите останки, од нив се креваат гласовите на безимените жртви на минатите крвопролевања. Тогаш се надеваме дека е надмината омразата, оти црквата и како востановено здание, но пред сў, во литургиското значење, никогаш не е возможна без заедницата.
 
Едно царство, она Источноримското, христијанското, ја изгради прочуената "Света Софија" во Цариград во слава на Божјата Премудрост. Она другото, Отоманското, пак, во слава на својата претстава за Бога, но многу повеќе во слава на својот сопствен блесок на земски освојувач, ја преобрази во исламски храм. Не се бореа во тоа преобразување на храмот христијанскиот Бог и Богот на муслиманите. Во тој чин се бореше ситникавоста на земното и световното во нас луѓето, кои во одората на моќни и неустрашливи освојувачи мислат дека на својот Бог ќе му принесат најголема и најдостојна жртва ако христијанскиот храм го претворат во свој. Дури и кога во очите на освојувачите тие храмови личат на слава, тие се само знаци на човечката слабост, на склоноста кон Пировата слава. Во слава на митолошката идеологија на самовљубеноста во сопствената чиста ариевска раса разулавените толпи во Германија 1933 година ги запалија еврејските синагоги. На истиот пламен на омразата беа изложени и некои христијански храмови во Русија по револуцијата. Тажни се жртвите кои на Балканот и ден-денес се приложуваат на идолот на нацијата. Кога заради племенската свест, заради етничката нетрпеливост спрема другите народи се креваат во воздух, се опожаруваат храмовите на "туѓата" религија. Така се разурнуваа христијански цркви и муслимански џамии во сите воени судири по распаѓањето на Југославија во Хрватска, во Босна, во Косово, во Македонија. Затоа не само верниците, туку и оние што не веруваат во Бога, чиновите на уривање, сквернавење и ограбување на црквите беспоговорно ги нарекуваат безбожнички.

Кога црковните места повторно се оградуваат во зданијата на новите цркви, кога се осветуваат, кога повторно го препознаваме во нив небото на земјата, тогаш разбираме колкава е радоста кога во сиот поштук токму црквата останала неразурната.

****

Христијанскиот копнеж по небото силно го чувствувам секогаш кога во самрак минувам пред Келнската катедрала. Кога го кревам погледот кон нејзините високи кули. Кога в зима во самрак силно бие камбаната. Кога го забрзувам одот за да влезам во катедралата. Кога стојам пред олтарот на Богородица, заштитничка на Келн. Но и на Скопје. Кога мигновено ме обзема небеска радост. Кога чувствувам колку е убаво да се биде под покровот на дом-црква. Кога пред олтарот во Келн самата од себе во мене почнува да говори пофалната песна на Богородица.