Божјата љубов, пишува светиот апостол Павле, се излива во срцето на верните преку Светиот Дух. Свети Василиј Велики вели дека созданијата не можат да примат никаков дар без Светиот Дух. „Ние се стекнуваме со искуство од љубовта и даровите кои доаѓаат од љубовта“, учи св. Палама во ист тон, „не преку разумско мислење туку низ Духот Свети во нас“. Светиот Дух зборувал преку пророците израилски и го подготвил патот за доаѓањето Христово. Најголемиот и конечен облик на Божественото откривање – овоплотување на Логосот Божји, со што е обожена човековата природа, преку Светиот Дух. Конечно, Христос после Своето Вознесение, влегол во Црквата со Духот Свети, за во неа да остане постојано.
Духот Свети во Црквата „ не зборува од Себе“, туку прима од Христос и го предава на луѓето тоа што го примил. Дух Божји Кој пребива во човекот го прави причасник на Божјата благодат:
Како што погледот на окото, соединувајќи се со сончевиот зрак, станува создадена светлост и на тој начин ги гледа видливите нешта, така и умот, станувајќи „едне дух со Господ“, јасно ја созерцава духовната стварност.
Ова го прави вистинско богопочитувањето и поклонувањето на на Бога. Поклонувањето „во Духот и Вистината“, како што го објави Самиот Христос, не е апстрактен надворешно духовен чин на човекот. Дух и Вистина, во кој се поконуваме на Бога, според учењето на св. Палама и православното Предание, Испостаси на Троичниот Бог: Виситната е Единородниот Син Божји и Духот е третата Личност на Света Троица. Патот на славословувањето и богословието води кон Духот Свети низ Синот кон Отецот. Во светлоста на Духот Свети, човекот ја созерцува вистинската светлост Божја.
Насочувањето на човекот кон Бога и неговото обожување е заедничко дело на Света Троица, која се остварува од љубовта Божја низ Синот во Светиот Дух. Човековото обожување би било новозможно, доколку Синот е створено битие, туку и да е Духот создаден. Свети Григориј Ниски се прашува, како би се соедниниле со Христос доколку Духот Свети не го исполни тоа соединување? А како би го направил тоа Светиот Дух ако е создадено битие? „ Не сум убеден дека тоа што е рамно на мене може да ме спаси“, вели свети Григориј Богослов, и продолжува смело: „Ако Духот Свети не е Бог, прво Он нека се обожи а потоа и мене бидејки сум Му рамен“.
Учењето на пневматомахистите (духоборците), кои Духот Свети го сведуваат на ниво на создадено битие, Отците на Црквата од секогаш оваа учење го сметале за опасно, рамно на Ариевото учење. Свети Атанасиј Веики веднаш ја заприметил блиската врска која постоела помеѓу овие две ереси и заклучил дека од ариевото негирање на Божественоста на Христовата природа, следува и нивното порекнување на Божеството на Светиот Дух.
Светите Отци се спротиставиле на духоборците и воопшто на сите еретици, и не само на основа на богооткриеното богословие, туку и на основа на целиот животен домострој кој е исполнет во Христос. Потврдувајќи ја несоздадената природа на Светиот Дух, они ја исповедале вистинската Света Троица како и вистинскиот домострој со кој човекот прима обновување и обожување. Доколку Светиот Дух е создадено битие, тогаш не само што ќе биде нарушена троичната ипостас на Бога, туку ќи исчезне и можноста за човеково обожување.
Учењето на анти – исихастите и Латините за спасението на човекот низ создадената Божја благодат, кое стои спротивно со фундаменталниот светоотечки став дека обнововувањето и обожението на човекот не настанува преку создадени сретства, претставувало главна точка на Паламиниот напад. Духот Божји, вели тој, го остварува човековото обожување со енергиите и благодатта природни за Него, а не стврени сретства ниту пак низ Својата суштина. Енегијата на Светиот Дух, иако се разликува од Божјата суштина не е одвоена од неа, напратив, го соединува човекот со Бога.
Благодатта на Светиот Дух влегува во душата на човекот бидејки е несоздадена. Ништо создадено не може да влезе во човекот и да се соедини со неговата душа. Дури и кога би можело злите демони да се „прикачат“ за душата, нема да можат да се соединат со неа бидејки се создадени. Од друга страна Духот Свети не е „контакт“ на човекот со Бога, туку со Својата благодат се соединува со целото човеково битие. Светиот Дух е секаде присутен, и со суштината и со енергиите, но додека Неговата суштина останува недостапна, Неговата енергија е причасна за добрите духови (ангелите) и Светите. Ангелите се осветуваат преку учеството во благодатта на Светиот Дух, но тие се разликуваат од Него по тоа што „светоста на Светиот Дух Му припаѓа по суштина, додека пак ангелите го примаат осветувањето преку учеството“.
Оние верни кои учествуваат во благодатта на Светиот Дух се здобиваат со постојано обнуовување и постануваат „духови“. За св. Палама и Отците, „да бидеш духовен“ не означува некаква апстракција, туку тоа со што се одликува новиот човек, роден низ обновителната сила на Светиот Дух. И како што разумен се нарекува човекот које обдарен со разум, така и духовен се нарекува оној што е обдарен со благодатта на Светиот Дух. Оваа благодат е главниот аспект на битисувањето на духовниот човек, дарувајќи му вистински живот.
Тргнувајќи од фактот дека благодатта на Светиот Дух е енергија природна за Духот Свети и зимајќи го како среден поим овој силогизам претпоставката на своите противници дека оваа благодат е создадена, Палама доаѓа до заклучок дека неговите противници сметаат дека Духот Свети исто така е создаден: „Природата на енергијата на Светиот Дух би била створена единствено во случај кога Светиот Дух би би создаден“. Св. Григориј Палама доаѓа до истиот заклучок кога ги разгледува тврдењето на Латините дека Духот Свети излегува „и од Синот“ (Filioque). Ова учење, кое го нарушува разбирањето на Отецот како монархиско начело во Света Троица и претставува Син како (со Отецот) заедничка причина за за произлегувањето на Светиот Дух, го поставува Духот Свети на исто ниво со созданијата: „Бидејќи, во поглед на создадените битија, Синот е навистина заеднички причинител со Отецот“.
Но, Палама, оди уште понатаму што учењето за излегувањето на Светиот Дух „и од Синот“ доаѓа во врска со негирањето на несоздадената природа на благодатта. Одговарајќи на прашањето: „Зошто Варлаам толку жестоко се борел за искривување на природата на благодатта?„, св. Григориј Палама вели: „Он со сета своја сила им помогнал на своите пријатели Латините, за лукаво да не заведат на нивниот погрешен пат“, бидејќи, како продолжува Палама, ако несоздадената благодат не постои, тогаш духот го дава Синот, а кој според сведочењата на Отецот е несоздаден, не е нестворена енергија, туку стварна Ипостас на Духот. Он, потоа заклучува: „Зарам не ја разбирате Варлаамовата скриена и мрачна намера, и злото на неговиот обид?
Хаусхер, убеден дека произлегувањето на Светиот Дух нема никакво значење за христијаните, забележува дека ниту еден византиски подвижник писател, не изоставајќи го тука ниту Палама со неговите следбеници, не развил никакво подвижничко ниту мистичко учење засновано на православното учење за произлегувањето на Светиот Дух само од Отецот. Вистина е дека (во поглед на другото) тоа било така, бидејќи учењето за произлегувањето на Светиот Дух не е некоја новина во Православната Црква, како Filioque на Запад, туку најдревното исповедање на верата. Меѓутоа, јасно е дека само св.Григориј Палама правел јасна разлика помеѓу суштината и енергиите во Бога, кое било толку фундаментално за неговото подвижничко и богословско учење, што дошло до врска со произлегувањето на Духот Свети ex Patre solo (само од Отецот).
Учењето на Православната Црква не е составено од низа формулации на верата, кои се изразуваат низ соодветниот облик на духовен живот, туку ја прави органска целина која припаѓа и низ која живее секој член на Црквата. За св. Григориј Палама, прашањето за произлегувањето на Светиот Дух не е безначаен доктринарен детал, туку фундаментална тема која стои во врска со целокупната христијанска вера, а со нивната цел, а тоа е човековото обновување и обожување во Христос.
Св. Григориј Палама го согледува богословското струење и црковните случувања на своето време во светлоста и низ призмата на православното Предание. Тој е свесен за тоа дека стои на линијата на отец на Црквата, бидејќи мисли, верува, богослужи, живее и учи поддржувајќи ги Отците на Црква. Од друга страна, го гледа Варлаам, Акиндин, Григориј и другите анти-исихасти вооопшто како поддржаватели на древните еретици или како лукави посредници помеѓу Истокот и Западот, низ кои древните еретици учење повторно дошло до спор со искуството од обожението, сочувано во Црквата. Тоа што било ново било само начин на кое ова искусто на Црквата повторно било нападнато. Токму заради тоа, а за да им се спротистави на лажните учења, св. Григориј Палама не го поновил само светоотечкото учење, туку, вдахнат од Духот на вистината, продолжил да сведочи во своето веме за православното искуство на Црквата.
Превор од српски:Звонко Алексов
Наслов на книгата:
„Православље и мистика светлости“
(ОБОЖЕЊЕ ЧОВЕКА)
Георгије И. Манзаридис
