(Продолжение)

ЦЕНТАРОТ НА ПРАВОСЛАВНАТА ДУХОВНОСТ

 Во целото предание на Православната црква откриваме дека срцето и умот се центарот на православната духовност. Човекот треба да го излекува овој центар, на тој начин, да ја излекува целата своја психо-соматска суштина. Затоа Господ вели: Блажени се чистите по срце, оти тие ќе Го видат Бога! (Мат. 5, 8). Меѓутоа, за да видиме какви се срцето и умот на човекот, треба да започнеме со испитување на душата.
 Од книгата Битие знаеме дека Бог на почеток го создал телото на човекот, а потоа му дувнал во лицето и ја создал душата. Велејќи “ја создал душата”, веднаш сакам да уточнам дека душата не е делче од Бога, дух Божји, како што тврдат некои. Според свети Јован Златоуст, Божјиот здив е енергијата (дејството) на Светиот Дух и оваа енергија на Духот ја создала душата, без енергијата да е душа. Ова разбирање е од првостепена важност, затоа што од него следува дека не можеме да ја разгледуваме душата сама по себе, а само во сврзка со Бога.
 Душата на секој човек е една, но како што вели свети Григориј Палама, душата е една и во исто време има многу сили. Во друг случај тој забележува дека, како што Бог е Троица: Ум, Логос и Дух, така и човечката душа соодветно има троична природа, т.е. има ум, логос и дух. Има ум, кој ќе го наречеме центар на човечкиот живот; умот пак, го раѓа логосот, и духот - “умниот ерос (о ноерој ерој) на човекот”.
 Душата е поврзана на најтесен начин со телото на човекот и не се ограничува само во еден дел од него. Според православното учење Бог управува со светот низ Своите несоздадени енергии. Како што Бог дејствува во природата, така, според преподобен Григориј Синаит и душата дејствува во членовите на телото и го усмерува секој член кон неговото соодветно дејство. Како што Бог управува со светот, така душата управува со телото.
 Според изразот на свети Григориј Палама, душата го содржи телото, со кое таа била создадена. Таа е насекаде во телото, таа го исполнува и го оживотворува. Не ја содржи во себе телото душата, а душата го содржи телото, со кое е соединета.
 Ангелот и душата, бидејќи бестелесни, не се наоѓаат на едно место, но и не се насекаде. Затоа што тие не содржат се, а самите имаат потреба од Седржителот. И така, тие се наоѓаат во Седржителот на се и не се Обединителот... на нив им е својствено ограничувањето... Соодветно и душата, која го содржи телото, со кое била создадена, се наоѓа насекаде во телото, не на едно место и не небаре опфатена од телото, а како таква која го содржи, опфаќа и оживотворува, и го има (телото) според образот Божји (свети Григориј Палама).
 Сврзката помеѓу душата и телото е силна, но и разликата помеѓу нив е јасна и видлива. Човекот е со двоен состав, се состои од душа и тело, кои постојат истовремено без било какво помешување. Затоа не ја нарекуваме човек само душата, ниту само телото, а севкупноста на душа и тело. Душата го оживотворува целото тело на човекот и секој негов дел со своите промислителни (пронохтикеј) сили. Кога отсуствува некаков член од човечкото тело, на пример, кога човекот нема око, тоа не означува, дека душата има една промислителна сила помалку. Поинаку речено, душата не се поистоветува со своите промислителни сили, но неделиво ги содржи во себе сите промислителни сили на телото6.
 Свети Григориј Ниски, со неговиот својствен израз, вели дека душата, како бестелесна и неограничена од место, целосно е сместена во телото и нема дел, осветуван од неа, каде таа не присуствува целата. Таа не е под власт на телото, а самата владее со него; не се наоѓа во телото, како во сад или мев, а телото е во неа7.
 Се што беше кажано тука за душата, може да изгледа схематично, но е важен дел од учењето на Црквата и како таков ни е апсолутно неопходен, за да го разбереме учењето за срцето и умот како центар на православната духовност. Без него ние не можеме да разбереме од каде произлегува и што тежнее да излекува Православната црква.
 Како што Бог има суштина и енергија, така и душата - како создадена според образ Божји - исто така, има суштина и енергија. Се разбира, Божјата суштина и енергија се несоздадени, додека суштината и енергијата на душата се создадени. Се што постои има енергија. Суштината на сонцето е надвор од земјината атмосфера, но неговата енергија - светлината, топлината и друго - достигнува до Земјата, не загрева и не топли. Кажаното за сонцето важи за се постоечко. Суштината на душата е концентрирана во срцето не како во сад, а како во дејствувачки орган, додека енергијата на душата се пројавува низ помислите.
 Според свети Григориј Палама, душата исто така, се нарекува ум. Но ум се нарекува како суштината на душата, т. е. срцето, така и нејзината енергија, која се пројавува во помислите.
 Според свети Григориј Палама: Ум се нарекува и енергијата на умот, која се пројавува во помислите и мислите. Умот е и онаа дејствувачка сила, која Светото Писмо ја нарекува срце8.

9 Isto, str. 132, ʺ 3

 Целата аскетика на Црквата го има за цел обожувањето на човекот, неговото општење со Троичниот Бог. Тоа се постигнува, кога енергијата на душата (умот) се враќа во својата суштина (срцето) и се воздигнува кон Бога. За да се постигне единство со Бога, следува прво со помош на Божјата благодат да се постигне единството на душата. Гревот фактички е расејување на силите на душата, пред се, расејување на енергиите на душата (т.е. на умот) во создаденото и одделување на умот од срцето.
 По овие расудувања треба подробно да разгледаме какво е значењето на срцето и умот во православното предание.
 Срцето е центарот на психосоматичната организација на човекот доколку, како што забележавме претходно, постои неразрушлив сојуз меѓу душата и телото. Средиштето на овој сојуз се нарекува срце.
 Срцето е место, кое се разоткрива низ подвигот во благодатта; тоа е местото во кое Бог се открива и јавува. Таквото определување може да изгледа апстрактно, но треба да имаме предвид, дека се обидуваме да го опишеме духовниот опит. Никој не може логички и разумно да го определи местото на срцето. Во секој случај срцето е обединувачко начало на трите способности на душата: разумната, желбената и раздразнителната. Кога човекот живее внатрешен живот (т.е. кога умот му се враќа од неговата претходна расејаност во својот внатрешен свет), кога се здобива со солзи и најдлабоко покајание, тогаш тој го допира /чувствува/ постоењето на овој центар, постоењето на срцето. Таму се чувствува болката и духовната тага, таму човекот ја преживува Божјата благодат, таму го слуша Божјиот глас.
 Суштината на душата, која се нарекува срце, според светоотечкото предание, се наоѓа во телесното срце како во орган, а не како во сад. Ова треба да се толкува во смислата истакната погоре, дека душата го опфаќа телото и го оживотворува - дека не душата се содржи во човечкото тело, а таа го содржи телото. Во оваа перспектива свети Никодим Светогорец го нарекува срцето природен центар, кој ја испраќа крвта кон целото тело; противприроден центар ако во него господарат страстите и натприроден центар ако во него дејствува Божјата благодат. Потврда за ова наоѓаме во Светото Писмо: Јас, пак, ви велам дека секој што ќе погледне на жена со желба, тој веќе извршил прељуба со неа во срцето свое (Мат. 5, 28). Но, според твојата упорност и непокајаното срце си собираш гнев за денот на гневот, кога ќе се открие праведниот суд од Бога (Рим. 2, 5). Љубовта Божја се излеа во нашите срца преку Духот Свети (Рим. 5, 5). И преку верата Христос да се всели во срцата ваши (Еф. 3, 17).
 Умот исто така, е енергија на душата. Според светите отци, умот е нарекуван и око на душата. Неговото природно место е во срцето, за да биде соединет со суштината на душата и непрекинато да се сеќава на Бога. Тој дејствува противприродно, кога станува роб на творбата и страстите.
 Треба да се забележи дека православното предание го разликува умот од разумот. Разумот функционира во мозокот, додека умот во својата природна состојба е соединет со срцето. Во светителот кој е носител и изразувач на православната духовност, разумот работи и го осмислува светот кој го опкружува, додека умот пребива во срцето, извршувајќи ја непрекинатата молитва. Разделеноста на умот од разумот е состојба на духовно здравиот човек и оваа состојба е цел на православната духовност.
 Со ова се цврсто поврзани два извадоци од делата на свети Василиј Велики. Во едно од нив станува збор за умот, како неидентичен со разумот и како раководител на душата. Ние стануваме храм Божји кога постојаноста на сеќавањето не е прекинато од земните грижи, кога умот не се колеба при неочекуваните напади на страстите, но богољубецот, избегнувајќи го се тоа, се приближува кон Бога, и откако ќе го избегне се она кое не влече кон зло, го поминува времето во занимања кои го водат кон добродетелите10.  Тука станува збор за тоа дека во духовниот човек - кој станал храм Божји, храм на Светиот Дух - разумот и умот постојат и дејствуваат паралелно. Разумот има земни грижи и се занимава со нив, а умот е зафатен со непрекинато сеќавање на Бога. Доколку умот е соединет со срцето и општи со Бога, човекот не е збунуван од ненадејни искушенија, т.е. искушенија предизвикани од телесноста на распадливоста на човекот.
 На друго место свети Василиј Велики говори за враќањето на умот во срцето и за неговото воздигнување кон Бога: Затоа што умот, кој не се расејува по надворешното и неговите сетила не се одвлечени од светот, е свртен кон самиот себе и низ себе се воздигнува кон мислата за Бога. Осветен и просветен од оваа убавина, тој заборава на своите природни потреби и не се грижи дури ни за храна; душата не трча по грижи во околината. Бидејќи слободен од земни грижи, умот ја вложува целата своја усрдност во создавањето на вечни блага; на тој начин во него расте благоразумноста и мажественоста, а исто така и - праведноста и разумот и сите други добродетели, кои доаѓаат по овие и кои усрдно треба да ги придодава во својот живот11.

10 Vidi, sveti Vasilij Veliki, EPE, t. 1, Qessalonikh, 1972, s. 68.
11 Isto, EPE, s. 64-66.
 Ова расудување на свети Василиј треба да биде толкувано врз основа на претходното и во контекстот на целото негово учење. Умот кој се расејува по надворешното и се расфрла по сетилниот свет е болен, слеп и наклонет кон пропаѓање. Тој треба да се врати од својата расејаност во срцето и да се соедини со Бога. Во состојбата на обожување, во која е просветлен од нетварната /несоздадената/ светлина, умот заборава дури и на својата природа и душата не се грижи ниту за храна, ниту за покрив. Ова не значи дека човекот престанува да се храни и да се грижи за се останато, а тоа дека кога е во состојба на созерцување и обожување, неговите телесни (но не и душевни) сили се заглушени; т.е. душата и умот не се потчинети на светот и материјалните работи. Човекот е зафатен со тварните /создадените/ работи, но не е поробен од нив. Великиот Василиј јасно нагласува дека по пат на враќање на умот во срцето се стекнуваат сите добродетели: благоразумноста, мажественоста, праведноста и мудроста, како и сите останати.
 Отец Јован Романидис вели дека во живите организми има два извесни система на памет /сеќавање/. Првиот е клеточната памет /сеќавање/, кој го условува развитокот и растењето на индивидуата сама по себе, т.е. извесната ДНК, носителот на генетскиот код, кој определува се во човечкиот организам. Втората е мозочно-клеточната памет /сеќавање/, кој ги условува функциите и односите на индивидуата кон самата себе и кон светот кој го опкружува, т.е. онаа дејноста на мозокот, која врз основа на запечатената информација за минатото, на знаењето кое се стекнува од опит и обука, го определува односот на човекот кон другите луѓе. Освен тоа, луѓето поседуваат речиси недејствувачка или потсвесно дејствувачка срдечна памет /сеќавање/, која се активира низ умната молитва и која го отстварува непрекинатото сеќавање на Бога, кое помага во нормализирањето на сите останати врски во човекот12.

 (Продолжува)

Подготви: А.И.

Друго:

 АРХИМАНДРИТ ЈЕРОТЕЈ ВЛАХОС- ПРАВОСЛАВНА ДУХОВНОСТ

 Архим. Јеротеј С. Влахос- ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА ПРАВОСЛАВНАТА ДУХОВНОСТ